Committee to Collect Material

about the Destruction of Polish Jewry 1939

Y. M. Sh.

Wyszków

Age: 15 years; living with his parents

Testimony number 3

(recorded on the 15th of November, 1939)

A lot of airplanes started to fly over our town after the 1st of September 1939.

The next day we saw refugees from Ostrołęka and Przasnysz. They reported that cannons were shooting there already. The refugees came by car, bus and horse and wagon; all of them were Jews.

On Saturday evening, after the evening prayers, airplanes dropped bombs for the first time. They fell in the river Bug.

On Sunday, the 3rd of September in the morning, a German airplane landed near our town, in a village, I believe it was Somianka 1Note 1 : Uncertain.. People were saying that the plane had been damaged near Warsaw. The pilots, there were three of them, disappeared, and the subsequent searches for them were unsuccessful.

The same day, a few refugees arrived from Pułtusk. Airplanes flew over our town, but they did not drop any bombs.

On Monday, the 4th of September, a multitude of refugees came through our town, on foot or by horse and wagon, Jews with their bundles of bedclothes, peasants and landowners with cattle and wagons. There were so many people that the entire town was crowded. They came from Ciechanów, Pułtusk and other places. Only some of them stayed in Wyszków for the night, the majority set out directly for Warsaw.

On Monday in the evening, airplanes flew over the town, and dropped bombs in the vicinity. The stream of refugees continued to pour in and it was really difficult to make one’s way through, even at night.

In some houses, influenced by the stream of refugees, people started to pack their belongings.

In my parents’ house, we had not started to pack our things yet. We went to sleep and slept through the night undisturbed.

On Tuesday, the 5th of September, I was woke up by the explosions of bombs, thrown by German airplanes. There was an explosion on the corner of Pułtuska Street and Stodolna Street: five Jews were killed; a barn containing oats caught fire and burned down.

A bomb fell on the threshold of my uncle Hershl Shults’s house on Pułtuska Street, but did not explode. But it broke the doorposts and window frames, so we carried everything out of his house. Nobody from my uncle’s family was harmed, but the owner of the house, Antoni Zyskowski, was wounded.

There were attempts to extinguish the burning barn next to the house, but without result, because the firefighters could not manage the pumps.

The airplanes continued to fly and inspired terror in the population.

The German airplanes dropped bombs all day long. They destroyed Nadgórze and Świętojańska Streets. The airplanes probably came then because on the same day, troops had appeared in our town and an anti-aircraft cannon had been placed in the middle of P.O.W. Square 2Note 2 : Probably Polska Organizacja Wojskowa..

Around 3 p.m. a house was hit by a bomb on the corner of P.O.W. Square and Piłsudski Street (Ostrów Street). About 50 persons were buried under the ruins. Among those who were killed were

the wife of Leybl Levin (a coachman) and his three small children. A certain number of people were successfully rescued.

People hid in cellars, for fear of the airplanes. Other escaped in the directions of Węgrów and Warsaw.

Both Christians and Jews were running away.

There were no policemen any more, apparently they disappeared the same day.

The relationship between Christians and Jews was very good. People were helping each other.

Tuesday in the evening we did not get undressed for the night. We discussed to where to escape. We decided to run to the village of Sieczychy (18 km from Wyszków), where some Germans were living, our customers. We believed that nothing would happen in a place where Germans were living.

But on Wednesday we did not manage to escape to Sieczychy, because in our family there are small children, six months old. So on Wednesday, the 6th of September, we escaped to Natalin, to the forest. We stayed in the forest the whole day, for fear of the airplanes. All day long, we had nothing to eat or to drink. We were afraid to go out of the forest because next to it there was a railroad that was constantly being bombed by German airplanes.

In the evening, we decided to return to town. We arrived in town around 12 or 12:30 a.m. Some buildings were still burning. We saw flashes and heard cannonfire, a sign that the front was already near.

We were told that except for the high school building, nothing else had been destroyed.

On Thursday, the 7th of September, the street was empty. Only the refugees and Polish troops were hurrying through

toward the bridge on the Bug. The German airplanes continued to drop bombs.

Around 3 p.m. Szkolna and Chopin Streets 3Note 3 : Fryderyk started to burn. The fire lasted until the evening.

We came out from our hiding place, because the fire was already threatening us. We tried everything to prevent the fire from progressing. The first row of houses on Wąska Street were rescued. The other houses, on Szkolna and Chopin Streets, burned down.

On the same day, around 3 p.m., a bomb hit the butcher shops and destroyed a wall of Leybl Przytycki’s shop on Kościuszko street. There was soda-water, kvass and beer there. Shortly afterwards, the Polish soldiers robbed the shop and drank everything up.

Polishsoldiers were also in our courtyard, slipping along the walls, and shooting with their guns at German airplanes. Therefore we were very scared that the Germans would drop bombs on our house.

At 12 a.m. we consulted the Polish officers about what to do. They advised us to escape with the army. They told us that on Friday morning both bridges would be blown up and afterwards it would be impossible to run away. But one of our acquaintances, a Jewish soldier from Wyszków, advised us to stay, because of our small children. So we stayed. At night we cooked a meal, because during the day it was impossible to do anything. We did not go to sleep.

Throughout the whole night, Polish troops marched through, in such a dense throng that we could not make our way through them to get to the pump at the market square to get some water.

On Friday, the 8th of September, the German airplanes continued to drop bombs. There were not many Polish troops left. Soldiers drove through only rarely on the roads from Ostrów Mazowiecka and Pułtusk. There were no more civilian refugees.

No more bombs were fallings in town anymore. Only a few Polish soldiers remained. The retreating army blew up Elye-Meyer Goldman’s bakery; the population was told to take the flour, in order not to leave it to the Germans. Mainly Jews were left in town, and they took the flour. The Poles had apparently already escaped, because we did not see any.

German airplanes flew quite low, but they did not shoot. We did not run away from them, because we believed that after the Poles had left, the Germans would not shoot any more.

Until 4 p.m. it was calm. Around 4 o’clock, the sound of violent shooting was heard. Apparently the bridges were being blown up. We crept into our homes.

Around 5 o’clock a small house on the corner of Wąska and Szkolna Streets caught fire. I and some other Jews ran over to help. But the German artillery opened fire right then, so we dispersed and ran to hide in the prayer house.

The right side of the market square caught fire. All the people gathered in the courtyard of the prayer house and descended [the stairs] to the ritual bath. It was impossible to enter the prayer house, because in the Talmud-Torah classroom inside lay 10-15 corpses, people who had perished over the course of a couple of days, whom it had not yet been possible to bury in the Jewish cemetery. There was an unbearable smell there.

There was a loud lament in the prayer house – women were crying, men were saying the deathbed confessional prayers.

The shooting lasted from 5 p.m. until around 2 a.m.

A German scout, alone on a horse, arrived in town and stopped on the corner of Kościuszko and Wąska Streets, by the police station. That was around 10 p.m. We looked out through a crack [in the shutter], and by the light of the conflagration we saw

the German.

Around 2 a.m. it became calmer and we ran, keeping close to the walls, to our house, which was still undamaged.

In the middle of the night my father made kiddush 4Note 4 : the Sabbath blessing over wine, although it was dark; we ate a symbolic portion of food and said the end-of-meal blessing.

Shooting could still be heard in the distance. We did not undress to sleep and could only doze during the night.

At dawn, the artillery fire intensified and the town was burning on all sides.

On Saturday the 9th of September, around 11 a.m., we ran away from our small wooden house and hid in a house made of bricks.

On Saturday afternoon, when I was looking out through the courtyard, I spotted a Jew running. Three German soldiers ran after him aiming their guns. Shortly afterwards I heard shots – the Jew was apparently shot to death.

Buildings continued to catch fire. I saw a German soldier hanging around on the corner of Pułtuska and Ogrodowa Streets. Shortly afterwards a small house started to burn – apparently the German had set fire to it.

Through a shutter I saw a group of eight German soldiers use explosives on one of shop of Nielipowiczun’s shops on Wąska Street, and the building caught fire right away.

On Saturday afternoon the Germans shot in through the windows into several houses on the market square. Afterwards they set fire to them.

Some wounded Jews, shot by the Germans, came to us in Marke’s 5Note 5 : Spelling uncertain. house on Wąska Street.

I know that the Portowicz 6Note 6 : Spelling uncertain. family was wounded (the father in the arm, the mother in the leg and head, and the four-year-old child in the leg).

When we saw that the houses across the street were burning, and that the houses next to us, ignited by the German soldiers, were also catching fire, we were afraid that our house would be also set on fire. The Germans shot into our house too, through the window, but nobody was hit because we were lying on the floor. So we went out of the house (around 11 a.m.) and we ran into a Polish house with a damaged roof.

We ran into the ditch that encircled the bath. The Germans shot after us, hit Tsirl Holand (60 years old), and killed her. Her son – Fishl Holand – was wounded in the leg; a woman – Shoshke (60 years old) was killed.

There were other murder victims there, and the corpses smelled bad, but because I was running, I could not recognize them.

From the ditch we crossed over into the cellars, through the cellar windows in the bath. After a half-hour, the fire had already reached the bath. I went from the cellar to another small room, to check if the fire had already reached that far. When I came back, nobody was left in the cellar except for Moyshe-Zelik Ostry and his mother; everyone else had run away.

We remained in the cellar from Sunday the 10th of September until Wednesday, the eve of the Rosh-Hashanah 7Note 7 : Jewish New Year. (the 13th of September).

More people arrived on Sunday the 10th in the daytime, and so we passed the time there until Wednesday.

We were able to eat because we happened to find a packet of old pastries there, which someone had apparently lost on the run.

At night we slipped out into the courtyard to get water from the pump. We relieved our physiological needs in one of

the cellars, because we were afraid to go outside.

On the same Sunday, a German approached the cellar window. I was hiding in another cellar room, in the bath boiler, and I heard gunshots.

On Sunday at noon, more people arrived in the cellars, bringing with them a Jew whom they had found on the street, Binyomtshe (70 years old), wounded in the leg. They took him into the cellar and put him in a bed that was there – I don’t know where it came from. The Jew died on Tuesday the 12th of September, without any [medical] help.

The son of Moyshe-Borekh the butcher also lay there, wounded in the belly. And opposite the bath, in a nearby orchard, lay a Jew from Pułtusk, wounded in the arm, as well as a seven-year-old boy with a piece of shoulder torn off; he bled a lot and smelled terrible, it was simply impossible to be near him.

We learned from Simkhe-Yankev Vengrov, who looked like a German and spoke German, and who came to us in the cellar, that more than forty people were lying dead in the brewery in Wyszków, shot by the Germans, among them Simkhe Shnyek 8Note 8 : Spelling uncertain, maybe Śnieg. and his wife, Tuvye Malovantshik, Yisroel-Aron Melamed’s son-in-law and others.

On Wednesday the 13th at 6 a.m., the butcher’s son arrived from Jadów in order to bring the wounded man to the hospital there. A few of us laid the wounded man on a broken mattress, carried him to the Bug, and crossed the river with him by boat. We did not see any Germans on the way there.

Everything [we saw] on our way to the Bug with the wounded man was destroyed. The prayer house – burned down. Not a single house remained – all had been burned down.

Among us were members of the khevre-kedishe. On Monday the 11th, at 3 p.m., Borekh Stalik 9Note 9 : Spelling uncertain, maybe Stolik., Yenkl Safirshteyn,

Moyshe-Zelig Ostra (although he was a cohen, he went with them anyway, because of the urgency of the commandment to bury the dead who have no one to bury them), Khaykl Ulmer (a Jew from Pułtusk, a carpenter), and some others, went to give the dead in the brewery a proper burial.

They let us know the names of those who had been shot by the Germans, more than forty names, among them Simkhe Shnyek, whom they barely recognized because pigs had eaten up his shoulder and hand. They had been killed without reason, only because they were Jews.

The burial took a lot of time. The corpses were buried together in a trench, without shrouds, men and women separated by only a wooden board.

The dead in the prayer house had been burned up together with the prayer house. The smaller prayer house, as well as the prayer house of the Ger Hasidim, had also burned down.

On Wednesday the 13th of September, at 7 a.m., I crossed the Bug to Latoszek. In Latoszek I met Khaim-Yitskhok Zabraniecki and Henokh Piekarz (both of them from Wyszków). They had been taken by the Germans to a concentration camp near Pułtusk, together with Nosl 10Note 10 : Later spelled Yosl. and Borekh and Fayvl Shoykhet (all of them from Wyszków). Piekarz and Zabraniecki told us that they had been beaten and tortured in the camp, like a lot of other Jews there, and they were not given anything to eat.

Yosl and Borekh Tsivyak, and Fayvl Shoykhet, emaciated from hunger, collapsed on the way and were not able to continue their escape. Piekarz and Zabraniecki ran, drawing on their last shreds of strength, and arrived in Latoszek, whereas the former three remained behind. Their fate is unknown to those who told the story. They only heard shots when the other three fell.

A road leads uphill from Latoszek to Jadów, bisected by an asphalt road that leads to Warsaw. On the asphalt road stood a German patrol. As I was wearing a typical Jewish hat, I was afraid to pass near the Germans. However,

I continued to walk. A German with a revolver approached me and spoke to me in German. I did not understand what he said. He unbuttoned my coat, asked if I had a gun, ordered me to show him my father’s tallit 11Note 11 : prayer shawl which I was carrying with me. Zum Gottesdienst 12Note 12 : For religious services., I explained to him. He let me go, saying finally: Go, go, later it will be a slaughterhouse.

Scared, I continued to walk. On the way we encountered German soldiers. They stopped us: Jude, where are you from? – From Wyszków, we answered. Yes, they answered the damned Jews were shooting at us in Wyszków.

In Jadów I stayed with my acquaintances from Wednesday the 13th of September until the 1st of October (the first of the intermediary days of Sukkot).

The were no murders in Jadów, but robberies occured, although a few Germans did pay for products. Aside from that, Jews were severely beaten.

On the first day of the Jewish New Year, the 14th of September, young Jewish men were taken away to perform forced labour. I was hiding in a attic.

The prayer house was full of Jewish civilian captives, among them the rabbi of Kołbiel. In the church there were Christian captives. In the market square, there were Christian captives, as well as some Jews. They stood outside in the rain and cold.

The captives in the prayer house, who had been captured on the roads, were not allowed to go outside. They had to relieve themselves on the spot. They were not given food, but the Jewish inhabitants of the town brought them something to eat.

There were rumors going around that the Red Army was on its way.

On Tuesday, the 19th of September, the captives began to be freed. By the 24th-26th 13Note 13 : In the original: 26-64., all the captives were freed.

The news of the arrival of the Bolsheviks provoked joy 14Note 14 : Unclear in the original. among the Jews.

A kilo of dark bread cost 25 groschen, white bread – 30 groschen. Bread was sold per kilo in the bakeries and there were queues. The Germans threw Jews out of the queues even the queues to the Jewish bakeries.

The Poles had a bad attitude toward the Jews too, although I did not hear of Poles who beat Jews. But they accepted the products that the Germans stole on the Jewish New Year. Also, young Jewish girls who appeared Polish, accepted those products and then gave them back to the Jews from whom they had been stolen. They rescued what they could.

On Rosh Hashanah 15Note 15 : The Jewish New Year., we prayed in the prayer house of the Radzymin Hasidim, very quietly and without choirboys, so as not to be heard from outside. By chance, Germans entered the courtyard at the end of the service, and all the people in the prayer house ran away. No one blew the shofar 16Note 16 : Ram’s horn blown on Rosh Hashanah..

On Yom Kippur, the German soldiers were already 17Note 17 : no longer there. People were saying that the German commanders were already leaving. The Jews prayed without choirboys, but less fearfully than on Rosh Hashanah. After the service, the shofar was blown, although the tekiyah [gedolah] 18Note 18 : Long sound of the shofar blast blown to signal the close of Yom Kippur. was blown softly, under a tallit.

People built sukkahs 19Note 19 : Booths for the holiday of Sukkot., only in very hidden places that could not be seen from the outside. On Sukkot, people felt freer, because there were nearly no Germans left in the area.

On the second day of Sukkot, the 29th of September, around 2 p.m., the German commanders left. There were no more German soldiers. When they left, joy reigned among the Jews. People went out into the streets. We did not see any Poles. We expected the arrival of the Russians, but they did not come.

On Saturday, the 30th of September, people started to say that the Germans were going to come back.

When I was in Jadów, I heard that in Wyszków Pinye Krishtal’s wife and their two small children, as well as Izraelski and some others, had been shot to death.

From the Izraelski family, which had consisted of eleven persons, only two persons survived (a young man and a girl).

The aforementioned Pinye Krishtal had had three children. Only a five-year-old boy survived, and was hanging around hungry, without supervision, amidst the ruins. The boy was brought into Jadów and I saw him myself. His father, Pinye Krishtal, was sent to a prison camp.

Avrom Rebeles from Wyszków came with me to Jadów. He told me that in Kamieńczyk (on the Bug, near Wyszków) he and another Jew had been chased by men on horseback. As they could not run very quickly, the horses ran them over. Also in Kamieńczyk, a house was burned down by the Germans, burying more than twenty people under the ruins. One of those who was burned to death – Tuvye Morgnshtern (from Wyszków, 65 years old, a mason) was buried in the Jewish cemetery in Jadów. His bones were brought there in a small bag and buried.

On the way to Jadów I met Meir Shtinski from Wyszków, 35 years old. He told me that he had been walking with a group of more than twenty people, when the Germans stopped them for no reason, stood them up against a wall and shot them. He fell down among those who had been shot and played dead, and in this way he survived.

On Sunday the 1st of October (the second of the intermediary days 20Note 20 : of Sukkot) I left Jadów and set out for Ostrów Mazowiecka. From Jadów to Łochów the road was covered with spent ammunition.

In Łochów, an munitions factory was destroyed. An armoured train lay flipped over.

The road from Łochów to Ostrówek was damaged by bombs.

In Ostrówek I rested for the night. On Monday the 2nd of October I went by horse and wagon to Ostrów Mazowiecka. I passed through Brok, where forty-five Jews had been shot by the Germans. Houses were burned down, the forest had been badly damaged by artillery fires.

That same day in the afternoon I arrived in Ostrów Mazowiecka. The Germans were capturing people to perform forced labour. In the evening a decree came out: All refugees have to leave Ostrów by Tuesday the 3rd of October.

In Ostrów the Jews were forced to lick the urine of the German soldiers with their tongues.

In the morning there was a commotion: all the Jews had to stand in front of their apartments at 8 a.m. – no Jew was allowed to stay inside. Only Christians. I did not wait until 8; at 7 a.m. I set out, with a lot of other people, for Zambrów. The road was bad. It was raining.

Eight kilometers past Ostrów – in Szumowo 21Note 21 : Unclear. we already encountered the Russians. We were let in without any difficulties. At last we rested.

I was told that Christians were stealing Jewish belongings that were hidden in cellars and that Jews were no longer being let into Jadów.

A cobbler’s apprentice, Dovid Leyb’s son, returned to Wyszków to get a pair of boots. In Wyszków in the market square he was shot by a German soldier.

It is estimated that 500 Jews were killed in Wyszków.

קאָמיטעט צו זאַמלען מאַטעריאַלן

וועגן ייִדישן חורבן אין פּוילן 1939

י.מ.ש.

ווישקאָוו

18 יאָר אַלט, בײַ די עלטערן

פּראָטאָקאָל נומער 3

(צונויפֿגעשטעלט דעם 15טן נאָוועמבער 1939)

אַעראָפּלאַנען אין גרויסע צאָלן האָבן אָנגעהויבן פֿליִען איבער אונדזער שטאָט נאָך דעם ערשטן סעפּטעמבער 1939.

צומאָרגנס האָבן זיך בײַ אונדז באַוויזן פּליטים פֿון אָסטראָלענקע, פּרושניץ. זיי האָבן איבערגעגעבן, אַז ס'שיסן שוין דאָרט האַרמאַטן. די פּליטים זענען געקומען מיט אויטאָס, אויטאָבוסן און פֿורלעך – געקומען זענען בלויז ייִדן.

שבת צו נאַכטס נאָך מעריבֿ האָבן די אַעראָפּלאַנען צום ערשטן מאָל געוואָרפֿן באָמבעס, וועלכע זענען אַרײַנגעפֿאַלן אין בוג.

זונטאָג, דעם דריטן סעפּטעמבער, אין דער פֿרי האָט זיך הינטער אונדזער שטאָט, אין אַ דאָרף, דוכט זיך סלאָמיאַנקי, אַראָפּגעלאָזן אַ דײַטשער אַעראָפּלאַן, וואָס איז, ווי מען האָט איבערגעגעבן, געוואָרן באַשעדיקט בײַ וואַרשע. די פֿליִער אין דער צאָל פֿון דער [=דרײַ?] זענען נעלם געוואָרן, און די שפּעטערדיקע זוכערײַען נאָך זיי האָבן נישט געגעבן קיין רעזולטאַט.

דעם זעלביקן טאָג האָבן זיך שוין באַוויזן איינצלנע פּליטים פֿון פּולטוסק. אַעראָפּלאַנען זענען געפֿלויגן איבער דער שטאָט, אָבער קיין באָמבעס האָבן זיי נישט געוואָרפֿן.

מאָנטאָג, דעם 4טן סעפּטעמבער, זענען שוין דורך דורך אונדזער שטאָט צו פֿוסן און אויף פֿורן גאַנצע מחנות פּליטים, ייִדן מיט זייערע בעבעכעס, פּויערים און פּריצים מיט בהמות און וועגענער. עס איז געווען אַזוי פֿיל מענטשן, אַז אין שטעטל איז געוואָרן ענג. געקומען איז מען פֿון טשעכאַנאָוו, פּולטוסק און אַנדערע ערטער. נאָר אַ טייל האָט אין ווישקאָוו איבערגענעכטיקט, ס'רובֿ האָט זיך דער עולם געלאָזט גלײַך קיין וואַרשע.

מאָנטאָג אין אָוונט זענען געפֿלויגן אַעראָפּלאַנען איבער דער שטאָט און געוואָרפֿן באָמבעס הינטער דער שטאָט. דער שטראָם פּליטים האָט געפֿלאָסן, אַז ס'איז ענג געווען ממש דורכקריגן זיך אַפֿילו בײַ נאַכט.

אין טייל שטובן האָט מען אונטערן רושם פֿון שטראָם פּליטים גענומען פּאַקן די זאַכן.

בײַ מײַנע עלטערן האָט מען זיך נאָך נישט געפּאַקט. בײַ אונדז האָט מען זיך געלייגט שלאָפֿן און רויִק דורכגעשלאָפֿן די נאַכט.

דינסטאָג, דעם 5טן סעפּטעמבער, 7 פֿרי האָבן מיך אויפֿגעוועקט אויפֿרײַסן פֿון באָמבעס, געוואָרפֿן פֿון דײַטשע אַעראָפּלאַנען. ס'האָט אויפֿגעריסן אויף פּולטוסקער גאַס עק סטאָדאָלנע און געהרגעט פֿינף ייִדן, אָנגעצונדן אַ שײַער מיט האָבער, וועלכער איז אין גאַנצן פֿאַרברענט געוואָרן.

בײַ מײַן פֿעטער הערשל שולץ אויף פּולטוסקער גאַס האָט אַ באָמבע דעמלט געטראָפֿן אין דער שוועל און נישט אויפֿגעריסן. ס'האָט אָבער אויפֿגעריסן די בײַשטידלען פֿון טיר און פֿענצטער – און מיר האָבן אַלץ פֿון פֿעטערס שטוב אַרויסגעטראָגן. פֿון מײַן פֿעטערס משפּחה האָט קיינער נישט געליטן. פֿאַרוווּנדעט איז נאָר געוואָרן דער באַלעבאָס פֿון הויז אַנטאָני זיסקאָווסקי.

מען האָט אַפֿילו געפּרוּווט לעשן דעם שײַער, וואָס האָט געברענט אינעם זעלבן הויז, אָבער אָן דערפֿאָלג, ווײַל די פֿײַער־לעשער האָבן זיך נישט געקענט אומגיין מיט די פּאָמפּעס.

די אַעראָפּלאַנען זענען ווײַטער געפֿלויגן און אָנגעוואָרפֿן אַן אימה אויף דער באַפֿעלקערונג.

די דײַטשע אַעראָפּלאַנען האָבן אַ גאַנצן טאָג געוואָרפֿן באָמבעס און חרובֿ געמאַכט די גאַסן נאַדגוזשע, שוו. יאַנסקע. משמעות, אַז די אַעראָפּלאַנען זענען געקומען, ווײַל דעם זעלבן טאָג האָט זיך באַוויזן בײַ אונדז מיליטער, און ס'איז אויסגעשטעלט געוואָרן אין מיטן מאַרק, פּלאַץ פ. אָ. וו., אַ זעניט־האַרמאַט.

אַרום דרײַ בײַ טאָג האָט אויפֿגעריסן אַ הויז אין עק פ. א. וו־פּלאַץ און פּילסודסקי גאַס ( אָסטראָווער), און פֿאַרשיט אַן ערך פֿופֿציק מאַן. צווישן די דערהרגעטע געפֿינען

זיך דאָס ווײַב פֿון לייבל לעווין (אַ פֿורמאַן) און זײַנע דרײַ קליינע קינדער. אַ געוויסע צאָל מענטשן האָט זיך אײַנגעגעבן אַרויסצוראַטעווען.

דער עולם האָט זיך באַהאַלטן אין די קעלערן, מורא האָבנדיק פֿאַר די אַעראָפּלאַנען. מען האָט גענומען לויפֿן אין דער ריכטונג פֿון ווענגראָווע און וואַרשע.

געלאָפֿן זענען סײַ קריסטן, סײַ ייִדן.

קיין פּאָליציי איז שוין נישט געווען, זי איז ווײַזט אויס פֿאַרשוווּנדן דעם טאָג.

די באַציִונגען צווישן קריסטן און ייִדן זענען געווען זייער גוטע. מען האָט זיך איינער דעם צווייטן אַרויסגעהאָלפֿן.

דינסטאָג בײַ נאַכט האָט מען זיך שוין נישט אויסגעטאָן. מיר האָבן זיך באַראָטן וווּהין צו לויפֿן. מיר האָבן באַשלאָסן צו לויפֿן קיין שעציק (18 קילאָמעטער פֿון ווישקאָוו), אַ דאָרף אין וועלכן ס'וווינען דײַטשן, אונדזערע קונים. מיר האָבן גערעכנט אַז אַזוי ווי עס וווינען דאָרט דײַטשן, וועט גאָרנישט געשען.

קיין שעציק האָבן מיר אָבער שוין מיטוואָך נישט באַוויזן צו לויפֿן, ווײַל בײַ אונדז זענען דאָ קליינע קינדער, אַ האַלב יאָר אַלט. מיר זענען דעריבער מיטוואָך דעם 6טן סעפּטעמבער, געלאָפֿן קיין נאַטאַלין אין וואַלד אַרײַן. מיר זענען געבליבן אין וואַלד אַ גאַנצן טאָג אויס מורא פֿאַר אַעראָפּלאַנען. אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר נישט געהאַט וואָס צו עסן און צו טרינקען, אַרויסגיין פֿון וואַלד האָבן מיר מורא געהאַט, ווײַל דערנעבן איז אַ באַן־ליניע, וועלכע איז כּסדר באָמבאַרדירט געוואָרן דורך דײַטשע אַעראָפּלאַנען.

אַז ס'איז צוגעפֿאַלן דער אָוונט האָבן מיר באַשלאָסן גיין צוריק אין שטאָט. אין שטאָט זענען מיר אַרײַן אַן ערך צוועלף – האַלב איינס בײַ נאַכט. ס'האָבן נאָך געטליִעט די נישט דערברענטע בנינים. מ'האָט געזען בליצן און געהערט האַרמאַטן־שאָסן. ד"ה דער פֿראָנט איז שוין געווען נאָענט.

ווי מיר זענען געווויר געוואָרן, איז אויסער דער גימנאַזיע קיין נײַע חורבֿות ניט פֿאַראַן.

דאָנערשטאָג, דעם 7טן סעפּטעמבער, איז די גאַס געווען ליידיק פֿון מענטשן – געגאַנגען זענען פּליטים און פּויליש מיליטער, וואָס האָט געאײַלט וואָס שנעלער

צו דער בריק אויפֿן בוג. די באָמבאַרדירונג פֿון די דײַטשע אַעראָפּלאַנען איז ווײַטער אָנגעגאַנגען.

אַרום דרײַ בײַ טאָג האָבן זיך אָנגעצונדן די גאַסן שקאָלנע און שאָפּענע. די שׂרפֿה האָט געדויערט ביז פֿאַרנאַכט.

מיר זענען אַרויס פֿון באַהעלטעניש, ווײַל דאָס פֿײַער האָט אונדז שוין באַדראָט, און אַלץ געטון, נישט צו לאָזן זיך אויסשפּרייטן דאָס פֿײַער. עס איז אָפּגעראַטעוועט געוואָרן די ערשטע צײל הײַזער פֿון וואָנזקע גאַס. די איבעריקע הײַזער – אויף די גאַסן שקאָלנע שאָפּענע – זענען פֿאַרברענט געוואָרן.

דעם זעלבן טאָג, אַרום דרײַ אַ זייגער, האָט אַ באָמבע געטראָפֿן אין די יאַטקעס און אויפֿגעריסן אַ וואַנט אין לייבל פּשיטיצקיס קראָם אויף דער קאָסטשושקאָ־גאַס. דאָרט האָט זיך געפֿונען סאָדע־וואַסער, קוואַס און ביר. די פּוילישע זעלנער האָבן די קראָם באַלד אויסראַבירט און אַלץ אויסגעטרונקען.

פּוילישע זעלנער זענען געווען בײַ אונדז אויפֿן הויף און שאַרנדיק זיך בײַ די ווענט האָבן זיי פֿון ביקסן געשאָסן צו אַעראָפּלאַנען. מיר האָבן דערפֿאַר זייער מורא געהאַט, אַז די דײַטשן וועלן וואַרפֿן באָמבעס אויף אונדזער הויף.

צוועלף בײַ נאַכט האָבן מיר זיך מישבֿ געווען מיט פּוילישע אָפֿיצירן, וואָס מיר האָבן צו טון. זיי האָבן אונדז געעצהט צו אַנטלויפֿן מיט דער אַרמיי. זיי האָבן געזאָגט, אַז פֿרײַטאָג פֿרי וועט מען אויפֿרײַסן ביידע בריקן און ס'וועט שוין זײַן אוממעגלעך צו אַנטלויפֿן. אַקעגן אונדזערס אַ באַקאַנטער, אַ יִדישער סאָלדאַט פֿון ווישקאָוו, האָט אונדז געראָטן, אַז מיר זאָלן בלײַבן, ווײַל מיר זענען מיט קליינע קינדער. מיר זענען טאַקע געבליבן. בײַ נאַכט האָבן מיר געמאַכט אַ געקעכץ, ווײַל בײַ טאָג האָבן מיר גאָרנישט געקענט טאָן. שלאָפֿן זענען מיר נישט געגאַנגען.

אַ גאַנצע נאַכט איז געגאַנגען פּויליש מיליטער, אַזוי געדיכט, אַז מיר האָבן נישט געקענט צוקומען צו דער פּלומפּ אויפֿן מאַרק נאָך וואַסער.

פֿרײַטאָג, דעם 8טן האָבן ווײַטער דײַטשע אַעראָפּלאַנען באָמבאַרדירט. פּויליש מיליטער איז שוין געווען קנאַפּ. ס'זענען שוין זעלטן געפֿאָרן זעלנער פֿון אָסטראָווער און פּולטוסקער שאָסייען. קיין ציווילע זענען שוין נישט געלאָפֿן.

אין שטאָט גופֿא האָט מען קיין באָמבעס שוין נישט געוואָרפֿן. געבליבן זענען נאָר איינצלנע פּוילישע זעלנער. אָפּטרעטנדיק האָבן די זעלנער אויפֿגעריסן די בעקערײַ פֿון אליה מאיר גאָלדמאַן און געהייסן די באַפֿעלקערונג נעמען דאָס מעל, כּדי די דײַטשן זאָלן עס נישט צונעמען. אין שטאָט זענען געווען הויפּטזעכלעך ייִדן, וועלכע האָבן צוגענומען דאָס מעל. די פּאָליאַקן, זעט אויס, זענען אַנטלאָפֿן, ווײַל מע האָט זיי אין גאַנצן נישט געזען.

דײַטשע אַעראָפּלאַנען זענען געפֿלויגן גאַנץ נידריק און נישט געשאָסן. מיר זענען פֿאַר זיי נישט אַנטלאָפֿן, ווײַל מיר האָבן געהאַלטן, אַז נאָך דעם ווי די פּאָליאַקן זענען אַוועק, וועלן שוין די דײַטשן נישט שיסן.

ביז פֿיר אַ זייגער בײַ טאָג איז געווען רויִק. אַרום פֿיר האָט זיך געהערט אַ שטאַרק שיסערײַ. מען האָט, זעט אויס, אויפֿגעריסן די בריקן. מיר זענען זיך צעקראָכן אין די שטובן אַרײַן.

אַרום פֿינף אַ זייגער האָט זיך אָנגעצונדן אַ הײַזל אויף וואָנזקע גאַס עק שקאָלנע. איך און נאָך ייִדן זענען געלאָפֿן ראַטעווען. ס'איז אָבער געעפֿנט געוואָרן אַ דײַטשע האַרמאַטן־שיסערײַ, און מיר זענען אַלע זיך צעלאָפֿן אויסבאַהאַלטן זיך אין בית־המדרש.

ס'האָט זיך אָנגעצונדן די רעכטע זײַט מאַרק. אַלע זענען זיך צונויפֿגעקומען אויפֿן בית־המדרש־הויף, אַראָפּ צו דער מיקווה. אין בית־המדרש האָט מען נישט געקענט אַרײַן, ווײַל אין דער תּלמוד־תּורה־שטיבל, וואָס אין בית־המדרש, זענען געלעגן אַ 15-10 בר־מיננס, געפֿאַלענע אין משך פֿון אַ פּאָר טעג, און מ'האָט זיי נישט געקענט ברענגען צו קבֿר־ישׂראל. עס האָט דאָרט זיך געטראָגן אַ שרעקלעכער אַוויר.

ס'איז געווען אין בית־המדרש אַ גרויס געוויין – ווײַבער האָבן געוויינט, מענער האָבן געזאָגט ווידוי.

די שיסערײַ האָט אָנגעהאַלטן פֿון פֿינף נאָך מיטאָג ביז אַן ערך צוויי בײַ נאַכט.

אַ דײַטשער פֿאָרפּאָסטן אויף אַ פֿערד איינער אַליין, איז אַרײַן אין שטאָט און געשטאַנען עק קאָשטשושקאָ־גאַ און וואָנזקע, בײַם קאָמיסאַריאַט, אַרום צען אָוונט. מיר האָבן אַרויסגעקוקט דורך אַ שפּאַלט און אין ליכט פֿון דער שׂריפֿה דערזען דעם

דײַטש.

אַרום צוויי בײַ נאַכט איז געוואָרן שטילער און מיר זענען געלאָפֿן האַרט בײַ דער וואַנט אין אונדזער הויז, וואָס איז נאָך גאַנץ געבליבן.

אין מיטן דער נאַכט האָט דער טאַטע קידוש געמאַכט איבער ווײַן, הגם ס'איז פֿינצטער געווען, מיר האָבן געגעסן אַ כּזית און געבענטשט.

מען האָט נאָך געהערט אַ שוואַך שיסערײַ. מיר האָבן זיך נישט אויסגעטאָן, און אַ גאַנצע נאַכט געדרימלט.

ווען ס'האָט אָנגעהויבן צו ג[ר]אָען אויף טאָג האָט זיך דאָס האַרמאַטן־פֿײַער געשטאַרקט, און די שטאָט האָט געברענט פֿון אַלע זײַטן.

שבת דעם 9טן סעפּטעמבער אַרום עלף פֿרי זענען מיר אַנטלאָפֿן פֿון אונדזער הילצערן הײַזל אין אַ געמויערט הויז און זיך דאָרט באַהאַלטן.

שבת בײַ טאָג אַרויסקוקנדיק דורכן הויף, האָב איך געזען לויפֿן אַ ייִד, נאָך אים זענען נאָכגעלאָפֿן דרײַ דײַטשער זעלנער מיט אָנגעשטעלטע ביקסן. באַלד האָבן זיך געהערט שאָסן, דער ייִד איז, זעט אויס, דערשאָסן געוואָרן.

בנינים האָבן זיך ווײַטער אָנגעצונדן. כ'האָב געזען, ווי אַ דײַטשער זעלנער האָט זיך אַרומגעדרייט אויף פּו[ל]טוסקער גאַס עק אָגראָדאָווע און באַלד האָט זיך אָנגעצונדן אַ הײַזל – זעט אויס, אַז דער דײַטש האָט עס אונטערגעצונדן.

דורכן לאָדן האָב איך געזען, ווי אַ גרופּע פֿון אַכט דײַטשע סאָלדאַטן האָט אויפֿגעריסן ניעליפּאָוויטשונס אַ קראָם אויף וואָנזקע גאַס און באַלד האָט זיך אָנגעצונדן ס'הויז.

די דײַטשן אָבן שבת בײַ טאָג אַרײַנגעשאָסן דורך די פֿענצטער אין אַ ריי הײַזער אויפֿן מאַרק, און דערנאָך די הײַזער אונטערגעצונדן.

צו אונדז, אין מאַרקעס[?] הויז אויף וואָנזקע גאַס, זענען געקומען פֿאַרוווּנדטע ייִדן געשאָסענע דורך די דײַטשן.

ווי מיר איז באַוווּסט זענען פֿאַרוווּנדט געוואָרן די פֿאַמיליע פּאָרטאָוויטש [?] (דער פּאָרטאָוויטש אין האַנט, די מוטער אין פֿוס און קאָפּ, אַ 4 יאָריק קינד אין פֿיסל).

אַזוי ווי מיר האָבן געזען, ווי אַנטקעגן איבער אונדז ברענען די הײַזער, און אויך דערנעבן האָבן זיך הײַזער אָנגעצונדן – אונטערגעצונדענע דורך די דײַטשע זעלנער, האָבן מיר מורא געהאַט, אַז אויך אונדזער הויז וועט מען אונטערצינדן. די דײַטשן האָבן אויך אין אונדזער הויז אַרײַנגעשאָסן דורכן פֿענצטער, אָבער קיינעם נישט געטראָפֿן, ווײַל מיר זענען געלעגן אויסגעצויגן אויף דער ערד. זענען מיר אַרויס (אַרום 11 אין דער פֿרי) פֿון הויז און געלאָפֿן אין אַ פּויליש הויז וואָס איז געווען אויפֿן דאַך צעשטערט [?].

מיר זענען געלאָפֿן אינעם ראָוו, וואָס איז געווען אַרום באָד. די דײַטשן האָבן אונדז נאָכגעשאָסן און געטראָפֿן צירל האָלאַנד (60 יאָר אַלט), און זי דערהרגעט. איר זון – פֿישל האָלאַנד – פֿאַרוווּנדט אין אַ פֿוס, אַ פֿרוי, שאָשקע – 60 יאָר אַלט (דערהרגעט).

ס'זענען געווען נאָך הרוגים, פֿון וועלכע ס'האָט זיך געטראָגן אַ שלעכטער ריח – אָבער ווער זיי זענען, האָב איך נישט באַמערקט בשעתן לויפֿן.

פֿון ראָוו זענען מיר אַריבער אין די קעלערס, דורך די קעלער־פֿענצטער, וואָס אין באָד. אין משך פֿון אַ האַלבער שעה האָט דאָס פֿײַער שוין דערגרייכט צום באָד. כ'בין אַרײַן פֿון קעלער אין אַ צווייט צימערל זיך אומקוקן, צי ס'פֿײַער גרייכט נישט דאָרט. ווען כ'בין צוריקגעקומען, איז שוין אין קעלער, אויסער משה־זעליק אָסטרי און זײַן מוטער, קיינער נישט געווען, ווײַל אַלע זענען אַנטלאָפֿן.

פֿון זונטאָג, דעם 10טן סעפּטעמבער, ביז מיטוואָך ערבֿ־ראש־השנה

(דעם 13טן סעפּטעמבער) זענען מיר געבליבן אין קעלער.

זונטאָג דעם 10טן בײַ טאָג זענען צוגעקומען נאָך מענטשן, און מיר האָבן שוין דאָרט אַזוי פֿאַרבראַכט ביז מיטוואָך.

געשפּײַזט האָבן מיר זיך מיט דעם וואָס מיר האָבן צופֿעליק געפֿונען אַ פּעקל מיט אַלט געבעקס, וואָס אימיצער האָט, זעט אויס, פֿאַרלוירן לויפֿנדיק.

בײַ נאַכט פֿלעגן מיר זיך אַרויסגנבֿענען אין הויף צום פּלומפּ נאָך וואַסער. אונדזערע פֿיזיאָלאָגישע באַדערפֿענישן האָבן מיר דערליידיקט אין איינעם פֿון

די קעלערן, ווײַל מיר האָבן מורא געהאַט אַרויסצוגיין.

דעם זעלבן זונטאָג איז אַ דײַטש צוגעקומען צום פֿענצטערל – איך האָב זיך באַהאַלטן אין אַ צווייטן צימער אין אַ באָדקעסל און געהערט ביקסנשאָסן.

זונטאָג מיטאָגצײַט, בעת ס'זענען צוגעקומען נאָך מענטשן אין די קעלערן, האָבן זיי אויף דער גאַס געפֿונען אַ פֿאַרוווּנדטן אין פֿוס ייִדן בנימטשע (70 יאָר), מען האָט אים אויך אַרײַנגענומען אין קעלער און אַוועקגעלייגט אויף אַ בעטל, וואָס איז דאָרט געשטאַנען – כ'ווייס נישט פֿון וואַנען. דער ייִד איז געשטאָרבן דינסטאָג דעם 12טן סעפּטעמבער – אָן שום הילף.

ס'איז דאָרט געלעגן פֿאַרוווּנדט אין בויך דעם קצבֿ משה ברוכס זון ; אַנטקעגן דער באָד, אין אַ סאָד דערנעבן, איז געלעגן פֿאַרוווּנדט אין האַנט אַ פּולטוסקער ייִד און אַ ייִנגל פֿון 7 יאָר (אָפּגעריסן אַ שטיק אַקסל, ס'האָט פֿון אים זייער געשטונקען און געבלוטיקט, אַז מען האָט פּשוט ניט געקענט דאָרט זיך געפֿינען).

מיר זענען געוואָר געוואָרן פֿון שׂימחה יעקבֿ ווענגראָוו, וועלכער האָט אויסגעזען ווי אַ דײַטש און גערעדט דײַטש און וועלכער איז געקומען צו אונדז אין קעלער, אַז אין דער ווישקעווער ברויערײַ ליגן געשאָסן דורך די דײַטשן עטלעכע און פֿערציק מאַן, ווי למשל שׂימחה שניעק מיטן ווײַב, טובֿיה מאַלאָוואַנטשיק מיטן ישׂראל־אַהרן מלמדס איידעם און אַנדערע.

מיטוואָך דעם 13טן, זעקס פֿרי איז דעם קצבֿס זון געקומען פֿון יאַדעווע, כּדי דאָרט דעם פֿאַרוווּנדטן איבערצופֿירן אין שפּיטאָל אַרײַן. מיר, עטלעכע מענטשן, האָבן אַרויפֿגעלייגט אויף אַ געבראַכטן מאַטראַץ דעם פֿאַרוווּנדטן און אים צוגעטראָגן צום בוג און זיך מיט אים איבערגעשיפֿט. קיין דײַטשן האָבן מיר אויפֿן וועג ביזן נאָכן בוג נישט געטראָפֿן.

אויף דעם וועג צום בוג מיטן פֿאַרוווּנדטן אַלץ געווען צעשטערט – דאָס בית־המדרש אָפּגעברענט. נישט געווען קיין איין שטוב – אַלץ פֿאַרברענט.

צווישן אונדז האָבן זיך געפֿונען חבֿרה־קדישא־לײַט. מאָנטאָג דעם 11טן, דרײַ בײַ טאָג זענען ברוך סטאַליק [סטאָליק?],יענקל סאַפֿירשטיין,

משה זעליג אָסטראַ (הגם אַ כּהן – דאָך, אַ מת־מיצווה – איז ער געגאַנגען), כײַקל אולמער – אַ פּולטוסקער ייִד, אַ סטאָלער) און נאָך עטלעכע אַרויס צו טון זייער רעכט די מתים פֿון ברויערײַ.

זיי האָבן איבערגעגעבן די נעמען פֿון די געשאָסענע דורך די דײַטשן. זיי האָבן אָנגעגעבן עטלעכע און פֿערציק נעמען, צווישן זיי שׂימחה שניעק, וועלכן זיי האָבן קוים דערקענט, ווײַל חזרים האָבן געהאַט אָפּגעפֿרעסן אַן אַקסל און אַ האַנט. דערשאָסן זענען זיי געוואָרן אָן אַ פֿאַרוואָס – בלויז דערפֿאַר, ווײַל זיי זענען ייִדן.

די קבֿורה האָט געדויערט. מען האָט זיי געבראַכט צו קבֿורה אַלע צוזאַמען אין אַ שוצגרוב און אָן תּכריכים, אָפּטיילנדיק מענער און ווײַבער בלויז מיט אַ ברעטל.

די מתים אין בית־המדרש זענען פֿאַרברענט געוואָרן מיטן בית־המדרש. דאָס קליינע בית־המדרש און אויך דאָס גערער שטיבל איז אויך פֿאַרברענט געוואָרן.

מיטוואָך דעם 13טן סעפּטעמבער, 7 פֿרי, בין איך אַריבער דעם בוג – דורך לאַטאָשעק. אין לאַטאָשעק האָב איך באַגעגנט חיים־יצחק זאַבראַניעצקי און הענאָך פּיעקאַזש (ביידע ווישקעווער). זיי זענען געהאַט גענומען געוואָרן דורך די דײַטשן אין אַ  קאָנצענטראַציע־לאַגער הינטער פּולטוסק, צוזאַמען מיט נאָסל און ברוך און פֿײַוול שוחט (אַלע ווישקעווער). ווי פּיעקאַזש און זאַבראַניעצקי האָבן אונדז איבערגעגעבן האָט מען זיי אין לאַגער געשלאָגן און געפּײַניקט, פּונקט ווי אַ סך אַנדערע ייִדן דאָרטן, נישט געגעבן צו עסן.

יאָסל און ברוך ציוויאַק און פֿײַוול שוחט, אויסגעמאָגערטע פֿון הונגער, זענען געפֿאַלן אין וועג און נישט געקענט ווײַטער לויפֿן. פּיעקאַזש און זאַבראַניעצקי זענען געלאָפֿן מיט די לעצטע כּוחות און געקומען קיין לאַטאָשעק. דאַקעגן די פֿריִער דערמאָנטע דרײַ זענען געבליבן. וואָס מיט זיי איז געוואָרן, ווייסן נישט די דערציילער. זיי האָבן נאָר געהערט שאָסן, ווען יענע זענען געפֿאַלן.

פֿון לאַטאָשעק קיין יאַדעווע פֿירט אַ וועג באַרג אַרויף, אין מיטן דורכגעשניטן דורך אַן אַספֿאַלטירטן וועג, וואָס פֿירט קיין וואַרשע. אויף דעם אַספֿאַלטירטן וועג איז געשטאַנען אַ דײַטשע וואַך. אָנגעטון אין אַ ייִדיש היטל, האָב איך מורא געהאַט דורכצוגיין לעבן די דײַטשן. איך בין

דאָך געגאַנגען. אַ דײַטש מיט אַ רעוואָלווער איז צו מיר צו, גערעדט אויף דײַטש, וואָס – האָב איך נישט פֿאַרשטאַנען. ער האָט מיך אויפֿגעקנעפּלט דעם פּאַלטן, געפֿרעגט אויף געווער, געהייסן זיך ווײַסן [ווײַזן?] דעם טאַטנס טלית, וואָס כ'האָב געטראָגן מיט זיך. צום גאָטעס־דינסט האָב איך אים אויפֿגעקלערט. ער האָט מיך אָפּגעלאָזט און געזאָגט לסוף : גייט, גייט, ווײַטער וועט זײַן אַ שלאַכטהויז.

דערשראָקן בין איך ווײַטער געגאַנגען, אויפֿן וועג האָבן אונדז געטראָפֿן דײַטשע סאָלדאַטן. זיי האָבן אונדז אָפּגעשטעלט : יודע, פֿון וואַנען ביסטו ? – פֿון ווישקאָוו – האָבן מיר געענטפֿערט. יאָ, האָבן זיי געזאָגט, אין ווישקאָוו האָבן די פֿאַרפֿלוכטע ייִדן אויף אונדז געשאָסן...

אין יאַדעווע בין איך געווען בײַ באַקאַנטע פֿון מיטוואָך דעם 13טן סעפּטעמבער ביזן ערשטן אָקטאָבער (ערשטער טאָג חול־המועד־סוכּות).

קיין מאָרד־פֿאַלן זענען אין יאַדעווע נישט געווען, דאַקעגן זענען באַגאַנגען געוואָרן רויבערײַען, איינצלנע דײַטשן האָבן יאָ געצאָלט פֿאַר פּראָדוקטן. מען האָט אויסער דעם שטאַרק געשלאָגן ייִדן.

דעם ערשטן טאָג ראש־השנה, דעם 14טן סעפּטעמבער, האָט מען ייִדישע יונגע־לײַט גענומען צו צוואַנג־אַרבעט, איך האָב זיך אויסבאַהאַלטן אויף אַ בוידעם.

אין בית־המדרש זענען געווען פֿול געפּאַקט געפֿאַנגענע ציווילע ייִדן מיטן קאָלעביעלער רבֿ. אין קאָשטשאָל זענען געווען געפֿאַנגענע קריסטן. אויף דעם מאַרק זענען געווען געפֿאַנגענע קריסטן און אויך עטלעכע ייִדן – געשטאַנען אין נעץ און קעלט.

פֿון בית־המדרש האָט מען די געפֿאַנגענע, געכאַפּטע אויף די וועגן, נישט אַרויסגעלאָזט, זייערע באַדערפֿענישן האָבן זיי געמוזט דערליידיקן אויפֿן אָרט. קיין עסן האָט מען זיי נישט געגעבן, נאָר די ייִדישע באַפֿעלקערונג האָט די געפֿאַנגענע דערלאַנגט עסן.

עס האָבן זיך אָנגעהויבן פֿאַרשפּרייטן קלאַנגען, אַז די רויטע אַרמיי קומט.

דינסטאָג, דעם 19טן סעפּטעמבער, האָט מען אָנגעהויבן באַפֿרײַען די געפֿאַנגענע. אַן ערך צום 26 - 64 [?] האָט מען שוין געהאַט באַפֿרײַט אַלע געפֿאַנגענע.

די ידיעה וועגן קומען פֿון די באָלשעוויקעס האָט אַרויסגערופֿן פֿריִער [פֿרייד ?] בײַ ייִדן.

אַ קילאָ ברויט האָט געקאָסט, שוואַרץ – 25 גראָשן ; ווײַס – 30 גראָשן. ברויט האָט מען פֿאַרקויפֿט צו אַ קילאָ אין בעקערײַען אין די רייען, אָבער אַפֿילו פֿון די רייען בײַ די ייִדישע בעקערײַען פֿלעגן די דײַטשן אַרויסוואַרפֿן די ייִדן.

אויך די פּאָליאַקן האָבן געהאַט אַ שלעכטע באַציִונג צו ייִדן, הגם מיר איז נישט באַוווּסט, אַז פּאָליאַקן האָבן געשלאָגן ייִדן. זיי האָבן אָבער גענומען די פּראָדוקטן, וואָס די דײַטשן האָבן געראַבירט ראש־השנה. אויך ייִדישע מיידלעך מיט אַ פּוילישן אויסזען האָבן גענומען געראַבירטע פּראָדוקטן און אומגעקערט צו די געראַבירטע ייִדן. וויפֿל מ'האָט געקענט, האָט מען מציל געווען.

ראָש־השנה האָבן מיר געדאַוונט אין ראַדזימינער שטיבל – זייער שטיל און אָן משוררים, כּדי מ'זאָל פֿון דרויסן נישט הערן. צופֿעליק זענען – שוין צום סוף פֿון דאַוונען – דײַטשן דורכן הויף פֿון שטיבל, זענען אַלע מתפּללים זיך צעלאָפֿן. קיין שופֿר האָט מען נישט געבלאָזן.

צום יום־כּיפּור איז שוין געווען דײַטשע זעלנער. מען האָט געשמועסט, אַז די דײַטשע קאָמענדאַנטור גייט שוין אַוועק. די ייִדן האָבן געדאַוונט אָן משוררים – אָבער מיט קנאַפּער שרעק ווי ראָש־השנה. נאָכן דאַוונען האָט מען יאָ געבלאָזן שופֿר, הגם די תּקיעה איז געווען אונטערן טלית און שטיל.

קיין סוכּות האָט מען נישט געשטעלט, נאָר אין גאַנץ באַהאַלטענע ערטער – נישט אָנצוזען פֿון דרויסן – האָט מען געשטעלט אַ סוכּה. סוכּות איז שוין געווען פֿרײַער, ווײַל קיין דײַטשן איז שוין כּמעט נישט געווען.

דעם צווייטן טאָג סוכּות, דעם 29סטן סעפּטעמבער, איז די דײַטשע קאָמענדאַנטור אַרויס אַרום 2 בײַ טאָג. דײַטשע זעלנער זענען מער נישט געווען. אַזוי ווי זיי זענען אַרויס, איז אַ פֿרייד געווען בײַ ייִדן. מען איז אַרויס אין גאַס. פּאָליאַקן איז נישט געווען צו זען. מען האָט אַלץ געוואַרט אויף די רוסן, אָבער זיי זענען נישט געקומען.

שבת דעם 30סטן סעפּטעמבער האָט מען אָנגעהויבן שמועסן, אַז די דײַטשן קומען צוריק.

זײַענדיק אין יאַדעווע, האָב איך געהערט, אַז אין ווישקעוו האָט מען דערשאָסן פּיניע קרישטאַלס ווײַב מיט צוויי קליינע קינדער, איזראַעלסקי און נאָך אַנדערע.

פֿון דער משפּחה איזראַעלסקי, וואָס האָט געציילט עלף מאַן, זענען סך־הכּל געבליבן צוויי מאַן (אַ בחור און אַ מיידל).

דער דערמאַנטער פּיניע קרישטאַל האָט געהאַט דרײַ קינדער, געבליבן לעבן איז אַ פֿינף יעריק ייִנגעלע, וואָס האָט זיך הונגעריק און אָן אויפֿזיכט אַרומגעדרייט צווישן די חואבות [חורבֿות]. דאָס ייִנגעלע האָט מען געבראַכט קיין יאַדעווע און איך האָב עס אַליין געזען. זײַן פֿאָטער פּיניע קרישטאַל האָט מען פֿאַרשיקט אין געפֿאַנגען־ לאַגער

אַבֿרהם רבילעס פֿון ווישקעווע איז צוזאַמען מיט מיר געגאַנגען קיין יאַדעווע. ער האָט מיר דערציילט, אַז אין קאַמיטשיק (נעבן בוג בײַ ווישקאָוו) האָט מען אים און אַנדערע ייִדן געיאָגט מיט פֿערד. אַזוי ווי זיי האָבן נישט געקענט שנעל לויפֿן, זענען די פֿערד איבער זיי אַריבער. אין זעלבן קאַמיטשיק איז פֿאַרברענט געוואָרן אַ הויז דורך די דײַטשן און באַגראָבן אונטער זיך עטלעכע און צוואַנציק מענטשן. איינער פֿון די פֿאַרברענטע – טובֿיה מאָרגנשטערן (אַ ווישקעווער, 65 יאָר אַלט, אַ מוליער) איז געבראַכט געוואָרן צו קבֿר ישׂראל אין יאַדעווע. מע האָט זײַנע ביינער אין אַ זעקל געבראַכט אַהין און מקבר געווען.

אויפֿן וועג קיין יאַדעווע האָב איך געטראָפֿן מאיר שטינסקי פֿון ווישקעוו, 35 יאָר אַלט, ווי ער האָט איבערגעגעבן, איז ער געגאַנגען אין אַ גרופּע פֿון עטלעכע און צוואַנציק מענטשן. אָן אַ פֿאַרוואָס האָבן די דײַטשן זיי פֿאַרהאַלטן, צוגעשטעלט צו דער וואַנט און געשאָסן. ער איז אַנידערגעפֿאַלן צווישן די דערשאָסענע און סימולירט אַ טויטן, אַזוי אַרום האָט ער זיך געראַטעוועט.

זונטאָג דעם 1טן אָקטאָבער (צווייטער טאָג חול־המועד) בין איך אַוועק פֿון יאַדעווע קיין גרויס־אָסטראָווע (אָסטראָוו מאַזאָוויעצקי). פֿון יאַדעווע ביז לאָכאָוו איז געווען דער וועג פֿאַרלייגט מיט אויסגעשאָסענע קוילן.

אין לאָכאָוו איז געווען צעשטערט אַן אַמוניציע־ פֿאַבריק. אַ פּאַנצערצוג איז געלעגן איבערגעקערט.

פֿון לאָכאָוו קיין אָסטרוּוועק איז דער וועג געווען צעשעדיקט דורך באָמבעס.

אין אָסטרוּוועק גערוט די נאַכט. מאָנטאָג דעם 2טן אָקטאָבער מיט אַ פֿור געפֿאָרן קיין אָסטראָווע. דורכגעפֿאָרן בראָק. דאָרט זענען פֿינף און פֿערציק ייִדן דערשאָסן געוואָרן דורך די דײַטשן. די הײַזער פֿאַרברענט, דער וואַלד שטאַרק צעשעדיקט דורך שיסערײַ.

דעם זעלבן טאָג בײַ טאָג בין איך אָנגעקומען קיין אָסטראָווע. די דײַטשן האָבן געכאַפּט אויף אַרבעט. פֿאַרנאַכט איז אַרויס אַ באַפֿעל : אַלע פּליטים מוזן ביז דינסטאָג דעם 3טן אָקטאָבער פֿאַרלאָזן אָסטראָווע.

אין אָסטראָווע האָט מען ייִדן געצוווּנגען צו לעקן מיט דער צונג די השתּנה פֿון די דײַטשע סאָלדאַטן.

אין דער פֿרי איז געווען אַ טומל : אַלע ייִדן מוזן שטיין אַכט פֿרי פֿאַר זייערע וווינונגען – אין די וווינונגען טאָר קיין שום ייִד נישט בלײַבן. קריסטן יאָ. איך האָב נישט געוואַרט ביז אַכט, איך בין 7 פֿרי אַוועק מיט נאָך אַ סך אַנדערע קיין זעמבראָווע. דער וועג איז געווען אַ שלעכטער. ס'האָט גערעגנט.

אַכט קילאָמעטער נאָך אָסטראָווע – אין סימאָווע – זענען שוין געווען די רוסן. מען האָט אונדז אָן שום שטערונגען אַרײַנגעלאָזט. מיר האָבן זיך דאָרט ענדלעך אויסגערוט.

מען האָט מיר איבערגעגעבן, אַז די קריסטן רויבן אויס דאָס ייִדישע האָב און גוטס, וואָס איז באַהאַלטן אין די קעלערס, און לאָזן מער נישט אַרײַן קיין ייִדן קיין יאַדעווע.

אַ שוסטער־ייִנגל – דוד לייבס זון – איז צוריק קיין ווישקעוו נאָך אַ פּאָר שטיבל [ שטיוול?]. אין ווישקעווע אויפֿן מאַרק האָט אים אַ דײַטשער זעלנער דערשאָסן.

ווי מען איז זיך משער, זענען אומגעקומען אין ווישקאָוו 500 ייִדן.