The destruction of the Jews in the small Lithuanian shtetl of Šaukenai

Testimony given by Luba Klor, born 1927, February 16, in the shtetl of Šaukenai (Shukyan). Until the outbreak of the war Luba Klor studied in Šaukenai. Her father’s name – Shmuel. Her mother’s name – Tsivia. Née Meltz. Luba completed six classes of the Folks-School. By trade – a seamstress.

Šaukenai is located thirty-two kilometers from Šiauliai (Shavl), twenty-four kilometers from Kuršėnai, and twenty-four kilometers from Kelmė. Not far from the shtetl, one and a half kilometers away, the river [Venta] begins to flow.

Before the war and during the outbreak of the war, fifty (50) Jewish families lived in Šaukenai. Most were small traders, peddlers, craftsmen. Others worked in agriculture. The Jews lived in peace with the local Lithuanian population. All the Jews in the shtetl had their own horses and other beasts.

In the shtetl there was a Folks-School, a library, and a large, old synagogue with an ancient Holy Ark. The Holy Ark was decorated with old, antique wood carvings. Tourists visited to see the Holy Ark and the old synagogue. Apart from that, there was a study house (Bet Midrash) in the shtetl.

After finishing the Hebrew Folks-School, Jewish children studied in the Hebrew gymnasium in Šiauliai.

The German army entered the shtetl on Thursday, June 26, 1941. All Jewish families fled from the shtetl on Tuesday, June 24. The flight from the shtetl was not difficult, because almost all owned their own horses and wagons. The Jews left their beasts, mainly the cows, with their Lithuanian neighbors. Obviously it was not possible to take everything with them and they left it behind. They locked the doors. Almost all Jews traveled to the village of Sviliaś [Svilė], three kilometers from the shtetl. The Jewish family Levin, three people, lived in the village. Mr. Levin was ordained as a Rabbi but he did not work as a Rabbi. Levin had his own mill, land, and beasts in the village. Almost all the Jews from the shtetl fled to Levin, although a number of families stayed with peasant acquaintances. On Thursday, June 26, the Germans entered the village. On the same day, at night, the Jews returned near to the shtetl and spent the night with the Jewish landowner Yitzhok Meltz, half a kilometer from the shtetl. However, the Jews were frightened to enter the shtetl. Mrs. Pare Forman went the next morning, Friday June 27, to the shtetl to discover the situation therein. When she returned, she reported that the shtetl was completely calm and they could go back home. Upon returning to the shtetl, the Jews found the locks of the doors torn off, the window panes broken, and their best possessions stolen by the local inhabitants. The best homes had been taken by the Germans.

Doctor Girdrainys immediately became the chief of the shtetl. The manager of a cooperative in the shtetl of Šaukenai under the Soviets became an important figure in the newly created shtetl police. His name – Berrotas. The Joćas brothers also joined the police straight away. One was a shoemaker; the other brother had finished the shtetl’s Folks-School. From the village of Paveniśies1Note 1 : Pavainiškė – three kilometers from the shtetl – the landowner Delinninkaitis and others. Dozens of peasants from the villages immediately began to sign up, voluntarily, to join the ranks of the partisans. A headquarters for the partisans was also directly established in the shtetl.

The German military divisions remained in the shtetl only three to four days and then continued their advance towards the front. All authority remained in the hands of the Lithuanians. The partisans immediately began to arrest young Jewish men who had a link to the young communists or party or had held positions under the Soviets. After the Germans left the area, they arrested the Jews: Feivush, Zak Yitzhok, Sheitl Chaim, Meltz Yankev, Izaak Moyshe, Shultziner Efraim, and Furman Feyvel, in total seven men. The partisans held these seven in the shtetl prison for a few days, after which they took them away to the prison in Šiauliai. In the prison in Šiauliai, they tortured them murderously, beat them, and then shot six of them. They freed Moyshe Izak from the Šiauliai prison and he remained living in Šiauliai.

Every day, the partisans drove Jews from their homes to perform jobs. The men had to bury the corpses of the dead horses, put in order the destroyed roads, and so on. They forced the women to clean the German hospital, wash the rooms and windows of the police [house], and so on. There was no work in the shtetl. However, for the Jews they dug out work2Note 2 : The word is missing in the text from under the earth.

On Shabbat, in particular, the partisans would take the Jews from the synagogue and their homes, give them brooms, and order them to come to the market. The murderers made a special effort to herd the religious Jews to work on Shabbat. Some yeshiva students from the Kelme yeshiva had fled to the shtetl. They ordered the young Rabbi, Rabbi Feyvelzon from Šaukenai, and another couple of Rabbis from Kelme to sweep quickly, one after the other.3Note 3 : I am not sure of the exact meaning here. This seems to be the intention.

Farmers from the village and from the shtetl would come to watch the Jews sweeping the market on Shabbat and laugh. The partisans shaved off half the beards of one old Jew from the shtetl, Shimen Laser, seventy years old, and another Jew from Kelme. They borrowed from Luba Klor’s home shears. The partisans herded both shorn Jews to a tavern and forced them to dance and sing Soviet and religious songs. Music was playing in the tavern and the murderers made merry around the two unfortunate old Jews.

During the third week of the war, the partisans announced to the Jews of the shtetl that they must raise a contribution of fifty thousand rubles. The sum could be in money, gold, silver, and other valuable items. The contribution must be raised in six hours. Three Jews, one of them Elye Niselevitsh – a textile merchant – raised the sum among the Jews of the shtetl. All Jews from the shtetl gathered together in the synagogue for a discussion. Everyone gave however much he could. They raised thirty three thousand rubles in cash – the remainder in valuable items. The decree concerning raising a contribution was given on Shabbat in the third week of the war.

The Sunday and Monday after raising the contribution passed calmly. On Tuesday, at 5 A.M., Luba heard a commotion in the street. Neighbors said that the partisans were searching for communists. They knocked on the door of the Klor home. Partisans entered and ordered them to prepare themselves to leave the shtetl for work. They warned them not to leave behind valuable items, to pack everything and take it with them. All families from the shtetl – old, sick, children; everyone without exception – had to leave their homes and were forced to the synagogue courtyard. At the entrance to the synagogue stood partisans with a small table. Family by family they herded them into the synagogue. Before entering the synagogue, the Jews had to give away all valuable items, for example watches, rings, earrings, and so on. At the table they registered every family.

Many of the Jews threw their valuable objects into nearby bushes and grass.

For the past two weeks they had continuously registered and counted the Jews in the shtetl. The partisans constantly registered separately, every day, women, children, the sick, the old, and so on. The Jews now understood for what reason they had done so.

During the registration, Lithuanian acquaintances came to the Jews and asked for their possessions. While asking for the possessions, they assured the Jews, Anyway, they’ll soon be shooting you. The Jews did not believe it at that time. When they herded them into the synagogue and placed them under strict guard, the Jews then understood that nothing good lay in store for them in the synagogue.

They kept the Jews in the synagogue for a few hours and then they drove them out to the courtyard and lined them up in fours.4Note 4 : Or fours They placed the sick and the elderly on wagons. The remainder went on foot. They brought all of them to the courtyard of the Jew Rozental, one kilometer from the shtetl, in the village of Šukiškiai. They forced the women with children into a room in the courtyard and the men into a stable. They did not let anyone approach the Jews. The same day, Tuesday, the partisans ordered them to take off their better clothes and shoes, both men and women and children. The robbery and confiscation of the better belongings continued throughout the entire day on Tuesday. At 4 A.M. on Wednesday, they herded all the women out of the room and arranged them in a line. After everyone had taken off their clothes, the partisans herded them back into the room. The murderers immediately divided up the belongings among themselves. The women without children spent the night in a barn.

From 4 A.M. until 9 A.M. on Wednesday morning, the partisans forced other men and women to take off their better things. At 10 A.M. they herded out the women with the children from the room into a separate barn. At 11 A.M., a light automobile drove up to the yard with Germans in it. Immediately after this, a truck with drunk Lithuanians inside drove up to the courtyard. They were all well-armed.

They immediately opened the barn, and the partisans from the shtetl called out from a list the names of all children up to the age of twelve. All those whose names they called out, their mothers had to take them from the barn and put them in the yard. The mothers were then immediately driven back into the barn. The partisans chose fifteen women, among them Luba’s mother, Mrs. Meltz, Mrs. Mikhl, Mrs. Kalmanovitsh, Ms. Ite Broyz, and Ms. Meltz Libe and four men – Leibe Shneider, Ore-Feifke Leybovitsh, Shmuel Mikhl, and Chaim Shloyme Kremer. The partisans herded the fifteen women and four men, together with the children up to twelve years old, into the room and closed the shutters. Apart from the four men they also left the shtetl’s tanner.

They herded the women and men from the barn out to the farmyard and arranged them four in a row. All had to undress to their underwear, and they were commanded to throw their belongings onto a pile in the farmyard. While the Jews were undressing, Luba saw the known lawyer, the Lithuanian Kolkhoz, who was the leading murderer.

After undressing, the old and sick were put on the trucks and driven away. The Germans took two young women, Frida Niselevitsh and Basya Yavner, from the vehicle and ordered that they should be taken into the room with the children. In that moment, Frida lost her mind.

They herded the remaining men and women on foot in the direction of Šiauliai, to the place of the White Cross. All walked only in their under garments. A grave had already been dug beyond the White Cross. They led all the Jews next to a little hill, not far from the grave, where they were forced to lie on the ground facing down. Talking was strongly forbidden; they threatened to shoot anyone who did so.

The murderers began choosing groups of ten, which they then took them to the other side of the little hill, to the grave. Each group included both men and women.

Luba was also amongst those Jews at the bottom of the little hill, a few dozen meters away from the grave. She did not see the grave, because it was among shrubs on the other side of the little hill. However, she knew that after taking away a group they would hear a command from the partisans: Kaluplis 5Note 5 : Kneel!. They would hear screams and the crying of women; straight afterwards a shot. Luba did not hear cries from the men. After the shooting, groans and the wheezing of the wounded could be heard.

Germans were also present at the shooting, watching.

Luba’sfather was driven to the grave in the fifth group of ten. Luba should have been among the next group of ten. She turned to a partisan from her shtetl, who was making sure that the Jews lay on their stomachs and not speak, and said to him, What is going on here, they undressed us, left us naked, and shoot us for no reason, for nothing? The partisan apparently was struck with sympathy for the young girl and answered Run away! It can’t get any worse for you! He even showed Luba in which direction she should Run. Luba made a run for it and took off into the forest. The partisan pretended to shoot into the air. His family name: Bertnolos from Šaukenai. Luba ran into the forest and hid for a few hours. Lying in the forest she heard a shot following the command. That Wednesday, in the fourth week of the war, they shot next to the White Cross one hundred and ninety-eight Jewish men and women (198).

From the forest, Luba fled to her mother in Šukiškiai, where the fifteen women and four men were still confined. The children were crying terribly and begging for their parents. The women could not calm them and were crying their eyes out themselves. The four men lay about, stony and lost in thought. All believed everything that Luba told them: furthermore, they themselves heard the shots from the direction in which they had herded the Jews.

That Wednesday night was a terrible one for the children and adults in the room. The entire night they all lamented and wept for their loved ones and relatives who had been shot.

Thursday morning, the women persuaded [the guards] that they should let them and the children out of the room. They took most of the Jews to the village of Svilė, to Levin’s courtyard. Some they settled with peasants. The women received permission to go to the shtetl for three days and take possessions from their homes. The best things had already been stolen. Local peasants came to the courtyard, threatening and robbing the women and children; as a result the women themselves asked that they should be guarded.

Frida Niselevitsh was there with her little brother, Chaim. She walked around the entire day naked, crying out, Give me back my parents! She walked around naked in the shtetl

and shattered the window panes of the partisans. The Jews suffered a lot because of her.

Luba, her mother with her three little sisters and three other children, as well as and Leib-Shneider, left the courtyard and were accommodated in a room belonging to a farmer near the shtetl of Naujieji Šaukėnai.

They spent a few weeks there. They found out from the farmers that the partisans divided among themselves the possessions of those Jews who had been shot.

After two weeks, an order was issued that all Jews must prepare themselves, together with the children, to leave for work. The Jews learned from the shtetl priest Staševičius that they would all be taken to Žagarė (Zhager).

The wagons arrived on Friday. They allowed them to pack all their things and put them on the wagons. The three old women pleaded that they should not be taken to Žagarė and it would be better to shoot them on the spot. The children were put on the wagons. As they passed the Jewish cemetery, the women asked that they be allowed to visit the cemetery and bid farewell to their deceased friends and parents. They were allowed to do so.

Luba, together with another fourteen young people, was taken by truck through Šiauliai. They were accompanied by Povilas Jočas and another partisan. As they passed through Šiauliai, Luba saw the Jews assembling in the ghetto and wanted to stay there. The partisans would not allow it.

As they passed through Joniškis (Yaneshok), [they saw that] all the Jewish houses were closed, the locks bolted; the Jews of the shtetl had already been taken to Žagarė.

The fifteen young people were taken to Žagarė, to the synagogue yard. There they found Jews who had been gathered from many surrounding shtetls. There was a great panic. Povilas Jočys asked the chief of the Žagarė police, who had come to the courtyard, What will happen to all these Jews here? The chief answered: They will take all the Jews from the surrounding shtetls to Žagarė and here they will probably shoot them?

As the fifteen young girls were being taken away from Šaukenai, the old policeman Bernotas told Jočys that he should find out what they intended to do with the Jews and, if they are intending to shoot them, should make sure to bring back Luba Meltz, who had worked with him under the Soviets.

Jočys informed and warned Lob Meltz, who immediately told all the other young people from Šaukenai. They then related it to all the Jews, and the panic in the synagogue courtyard increased.

Luba Meltz, Ita Broyz, and Shmuel-Michlbribed the partisan Jočys, who took all three back to the village of Šaukenai and set them free.

Luba Klor could not run away, because she was waiting for her mother and sisters, who had travelled by wagon. She discovered that on more than one occasion the partisans, taking many Jews to Žagarė, shot them on the way. So she wanted to know what had become of her mother and sisters, because they were late in arriving. She left the synagogue yard and went in the direction of her mother and sisters.

A farmer noticed her and brought her to the police. From there, they took her back to the courtyard.

Luba remembers well that they brought Jews from Radviliškis (Radvikishok), Kuršėnai, Užventis, Vaiguva, and other shtetls. She then talked with Jews from Kuršėnai, who told her that some of the Jews were shot in Kuršėnai on the spot. The Jews from all the shtetls were brought to the synagogue courtyard and later locked in the synagogue.

On Shabbat morning, they brought with wagons Jews from Bazilionai (Bazelon). Luba talked with them. These included women and children but few men.

On Sunday, the wagons with the women and children from Šaukenai arrived. Luba immediately told her mother everything, and the latter advised Luba to run away immediately. She added: Perhaps you will be able to save me and the children. Go!

They placed the children and women who had arrived in a synagogue across the street. On Rosh Hashana, Luba was still in the synagogue. The Jews prayed and shed rivers of tears. The panic among the Jews in the synagogues was very great. They had already seen with their own eyes what the partisans had done to some of the Jews from their shtetls. The Jews from the provinces believed everything that the young women from Šaukenai said about the explanation given by the Žagarė police chief. The Jews in the synagogues were not given food or drink. Every morning and every evening they herded all the Jews out of the synagogues to the courtyard and count them. After counting them, they herded them back into the synagogues.

The women of Žagarė, children, and some of the men were still living in their homes. On more than one occasion, their representative came to talk to the provincial Jews. He reassured them that they were intending to establish a ghetto in Žagarė, where all the Jews would live and work. The Šaukenai Jews, however, told him about what the police chief had said to Jocys. He did not believe them and calmed everyone. In general, the Žagarė Jews did not believe that they had shot women and children in the provinces. They did not even want to hear about it and warned them [the newcomers] not to make a panic.

In the synagogues the partisans registered all Jews a few times.

Tuesday, exactly a week before the eve of Yom Kippur, they drove out all the Jews from the synagogues for a roll call (appell), to count them. Following this, as always they herded them back into the synagogues. Luba went into a little room, from the synagogue corridor and there directly hid in a round, tin oven. She lay in the oven until Wednesday morning and then went out into the yard into the toilet. She looked around. No partisans were to be seen. She went out from the toilet and left the shtetl, going in the direction of Šaukenai, going through the back small streets. She walked nineteen kilometers by foot and arrived in the village of Šaukenai. There she went into a stable full of hay, owned by a Christian acquaintance, and remained there three days. The farmer woman had mercy on Luba and gave her food. The farmer woman was afraid to let her stay any longer. Luba went to another farmer, Jonas Peleckis, in the same village. The farmer’s wife received Luba well, gave her food, and let her sleep in the house.

A few days later, Shmuel Michl, Ita Broyz, and Luba Meltz, who had also previously fled from the synagogue yard in Žagarė, came to the farmer.

All of them gave the farmer money. He bought food and took it to all their families in Žagarė. Returning from Žagarė, the farmer told them about the situation of the Jews in the Žagarė synagogues. He said: Oh, Jesus and Mary, what is going on in Žagarė! He told them that the Jews in the synagogues were walking around with weeping eyes. All fell upon him and begged him to bring them food and help save their lives. He met Luba’s mother in the ghetto quarter. She lived in a small, old house with her three children, together with a few other families. With tears in her eyes, the mother begged the farmer to save her and her three children, to take them with him to the village. The farmer promised to come again and take them with him. He brought Luba a little letter from her mother. Among other things, the letter said: We will not stay for long in Žagarė. They are saying that soon they will kill all the Jews.

A few days later, the farmer was getting ready to go to take Luba’s mother and the children from Žagarė. However, he discovered that all the Jews had been shot on Thursday morning, the morning after Yom Kippur.

On the Sunday after Yom Kippur, a young woman from Šaukenai, Devoyra Michl, fled to the same village. Together with her also escaped a sixteen-year-old-boy from Šaukenai, by the name of Berke. Luba went to them straight away to find out what had happened to her mother and sisters.

Devoyrale and Berke told Luba the following:

On Wednesday, the day of Yom Kippur, for the first time since they had been there, the Jews were each given a loaf of bread. An order was given that all Jews from the synagogue and the shtetl must gather money, gold, silver and other valuable objects in an appointed place. The Jews themselves collected together three sacks and gave it to the partisans.

The same day, they ordered the Jews to choose ten Jews who would wake up all the Jews on the next morning, Thursday, at 6 A.M., order tell them to go to the market place.

The next day, after Yom Kippur, these ten woke up the Jews in the shtetl and in the synagogue, ordering them to come to the market place. All men and women capable of work were required to come to the market place. They allowed everyone to enter the market place. No one could leave. A few partisans kept watch and did not let anyone leave.

Someone gave a speech from a balcony. After his speech, a whistle was sounded. From all sides partisans with weapons appeared; they had been hiding in courtyards the entire time. They were so many that they formed a fence around the market place. Escape was already impossible.

Suddenly, shooting and cries were heard from all sides. Trucks, wagons, and light vehicles began driving up from all sides. There was a terrible commotion.

Devoyra’s mother and her children and Luba’s mother and her three children had been accommodated in an old house. Devoyra and Luba’s mothers went off to the market place to see what will happen there and what they will say. They promised to come back soon.

Time passed and the mothers did not return. The children were very agitated and sent a six-year-old boy to the market place to look for their mothers. He too did not come back. Devoyra, the oldest of the children, went up to the attic to try to see what was happening in the market place. Devoyra told Luba that the speech on the balcony was given by the Lithuanian lawyer from the shtetl of Užventis, his surname is Kolkhoz. Before the Soviet years, Kolkhoz was a lawyer in the shtetl of Šaukenai. Loba and Devoyra knew him well.

Devoyrale also related that at 2 P.M. on the same day they began taking away from the houses the old, sick, and children with trucks. Both young people were lying in the attic and heard how they took the children from the house. Their little siblings gave heart rending cries, calling out, Mummy! Help!

Shabbat morning, the two left the attic and fled from Žagarė. By Shabbat evening they were already in the village.

Luba went back to the farmer with tears in her eyes. She had received a full report about her unfortunate dead mother and sisters.

Berke’s father had fled from Šaukenai when they took the Jews to Žagarė. He found out about his son and took him to be with him.

Luba discovered a few days later that around Šaukenai were hiding fifteen Jews.

Four young people came to her Christian: Luba Meltz, Ita Broyz, Shmuel Michl and Soznye Kaminetzky. The first period passed well, because at this point no one found out about them.

Ita Broyz’s belongings were with a farmer woman6Note 6 : Word missing in the text in a village not far from Šaukenai. Ita stayed with the farmer for a certain time and it was not bad for her. After he was investigated concerning other Jews, they told her that they could not keep her any longer. Ita came to Luba’s farmer, Jonas Peleckis.

The farmer woman wanted to confirm that Ita was with Peleckis and ostensibly came to invite her to come to [live with] her once again.

The police and partisans discovered that Jews were hiding in the villages and began to conduct searches. Peleckis was afraid to keep five Jews in his home any longer and advised them to approach the priest Staševičius for help. The priest counseled the five young people to become Christians in order that it would be possible to find them places with farmers, as Christians. All five were baptized.

Luba remained living in a room in the priest’s home. The remaining four remained in hiding with Peleckis. However, Luba could not remain for long with the priest because he simply disgusted her with teaching her the laws of her new faith. She went back to the farmer Jonas Peleckis.

The five Jews were informed upon to the shtetl police a few times. The priest, however, had contacts with the police. Every time that they came from the shtetl, ostensibly searching for Jews, they did not find them.

For four to five months, the five Jews remained hiding with the farmer Peleckis. They all slept in his home.

Once, a Tuesday, a few weeks before New Year 1942, four Jews were sitting in the kitchen and talking. Suddenly, a partisan from the shtetl came into the house, Juozas Jocas. He sat down and talked with the four Jews, whom he knew well from the shtetl. Luba understand that he had come for a reason and there was a danger.

She went to Soznye Kaminetzky in the room. At that moment, a farmer woman came running to the house and reported that partisans were approaching the village. She told them that six Jews had already been caught in another place.

Luba and Sozna fled from the house. They heard shots and cries. The arriving partisans shot at the three remaining Jews, who tried to flee from Peleckis’ house. However, they caught them, and together with the farmer, arrested them and took them to the shtetl’s prison. Hearing the shots, Luba and Sone7Note 7 : Soznye is referred to sometimes as Sone and sometimes as Sozne. The spellings in the original Yiddish vary. threw themselves into a valley. When the shots stopped, they stole into a nearby forest. From there they went together to the priest. On this occasion, the priest did not know that partisans were coming to the village and could not protect the unfortunate Jews. This time, the lawyer Kolkhoz came to the village with his partisans from the shtetl of Uzventis. The police from Šaukenai did not even know about it and could not tell the priest.

The next day, Wednesday, the partisans from Uzventis came to the priest and, with revolvers in their hands, threatened to shoot him if he would not tell them the location of the Jews whom he had converted. The priest answered that he had converted the Jews, where they were now he did not know. At that time, the two girls were lying under the priest’s bed and heard everything. They had threatened to shoot the farmer Peleckis if he would not reveal the location of the remaining Jews. They assured him that so long as they did not find all fifteen Jews, they would not free him from the prison and would subsequently shoot him.

Among the Jews they caught in another village were also three Jews from Kelme. The six Jews were: Devoyra Mikhl, Ore-Feifke Leybovitsh and his sister Tzile Leybovitsh. The Kelme (female) dentist Gurevitsh with her sister and a third person. Together they gathered in the shtetl prison nine Jewish souls (including those caught at Peleckis’ home). They took all nine from the prison to the edge of the shtetl. The murderers ordered all of them to undress and lie in the snow. The winter of 1941 was terribly cold. Before getting undressed and lying in the snow, the scum ostensibly promised to free all nine. Ita Broyz did not undress. They beat her murderously with the butts of their rifles until she fell unconscious. The murderers tore the clothes from her unconscious body.

They ordered the nine to lie in a circle, one head next to another. The lawyer Kolkhoz personally shot all nine with a revolver. All the partisans who carried out the execution were from the small shtetl of Uzventis.

The priest related all this to both girls.

A few of the partisans came to the priest and reported that he should go to bury the nine baptized Jews. Captured Red Army soldiers worked for the priest and they brought all nine who had been shot to the priest’s yard. He interred all nine at the shtetl’s Lithuanian cemetery in two graves. Luba and Sone saw with their own eyes how they took those who were shot past the house. The priest lived in the shtetl near the church.

After this case, the priest gave the girls six hundred rubles and advised them to go to the Šiauliai ghetto. Both girls went to the village of Spaudžiai, four kilometers from the shtetl and hid there in a field, in the farmer’s outhouse. The cold was terrible and Sone’s feet froze. She had already firmly decided to throw herself into the nearby lake and drown. Luba however stopped her from committing suicide.

Two days later, the owner of the hut8Note 8 : As above. came to make samagon (brandy) or moonshine9Note 9 : самогон and noticed the two frozen young girls. He brought them food and for Sone a pair of fur boots. However, he would not let them remain any longer in the hut. The girls persuaded him to look for a farmer who would hide them in a wagon of straw and take them Šiauliai. For this he took six hundred rubles. Both girls reached the ghetto in Šiauliai with great difficulty. The good priest did not forget them and very often sent them packages of food.

Luba also suffered in the ghetto. As a young, single girl they sent her from the ghetto to various camps for the hardest labor. So it was in the peat camp at Bačiŭnai for five months, thereafter in a camp near Viduklė, together with another fifty women and two men. There they worked in the yard of the SS, choosing potatoes. From there again to a peat camp in Gaudučiai. After finishing the peat work, Luba was sent to Pavenćiai. In that camp they worked in the yard of the SS. The SSmen would beat and torture the Jews. Luba was there for one and half weeks and decided to flee.

Luba informed the priest about her decision via a letter, and he sent a farmer with a cart to collect her.

The Jewish police in the camp found out that two girls were intending to run away and guarded them closely, fearing the bad consequences that this would have for the rest of the Jews in the camp.

The girls went out to work and labored the entire day. In the evening, when the Jews were taken back from work by cart, they both jumped out of the cart and hid in a ditch on the side of the road.

The farmer knew where he must go to meet them with his cart. Half an hour after they jumped out of the cart, he drove up to them and took both girls to his shtetl, Kursenai, and hid them for a few weeks in his stable. Both girls time died their hair during this time. A farmer Fromas, from Kursenai, made false passes for both girls. Both girls were taken in by a farmer from the village of Nugarės, twelve kilometers from Kursenai. His family name: Povilas Hermanas

Both girls lived freely, but they did not show themselves too much and as far as possible avoided strangers. For the farmer, however, it was difficult to keep two serving girls and he found a place for Basya Yavner with another farmer. However, Basya also did not stay with the second farmer for long. She could not adapt to the farming, village lifestyle and found the work hard. She went to the priest and from there wandered around the villages for a few weeks.

While in the village Aukštelkė Basia by chance became acquainted with a Jewish young man in hiding, living on Aryan papers. They began to meet often. The young man, however, had previously been spending time with a Lithuanian girl, who became jealous and informed on her beloved Jewish young man together with Basya. They were both arrested and taken to the prison in Šiauliai. The young man was shot. Basya remained in prison until the Red Army entered Šiauliai. She, together with two other Jewish women who had been imprisoned, fled the prison, along with other people under arrest. As she jumped over the fence, one old lady broke her foot and the partisans shot her. The rest fled and survived. Among them was also Basya Yanver.

Luba Klor remained with the farmer Hermanas. She endeavored at every opportunity to learn all the tasks involved in farming. She learned not only all the women’s jobs but also to plough. On more than one occasion, the householder reproached his own wife for idleness and relying too much on the young woman. She fed the pigs and animals, milked the cows, knitted, snowed, and did not rest all day long. When necessary, she also ploughed. The farmer was very pleased with Luba.

There too, more than once she lived through threats to her life. During the last period before the arrival of the Red Army, the partisans became wild and cruel. The search for hidden Jews intensified, due to the fear of leaving Jewish witnesses alive.

Once they conducted an inspection in the village and looked for Jews. Shots were heard from all sides. In the middle of the night, they heard a banging on the door of Luba’s house. The farmer was very scared and quickly hid himself. Everyone in the house was sure that the partisans had discovered Luba and were coming to arrest her. The farmer’s wife suggested that Luba jump out of the window and flee. However, Luba refused, stating that it was already too late and that she must take the risk and remain in the house.

The partisans entered the house. The farmer’s wife was very scared and

greeted them with a cry: My husband is not guilty. I am guilty of everything! The partisans did not understand what she was saying and calmed her: they had just come to spend the night and would be leaving the next morning. The farmer immediately came out of his hiding place and welcomed the partisans. Sitting around the table and eating, the partisans spoke angrily about the hidden Jews, who could still, God forbid, remain as living witnesses against the Lithuanians. When I catch a Jew, I will cut him into shreds! said one of them, gnashing his teeth. Luba was lying in bed with blankets covering her head and heard everything. Early the next morning, the partisans left and Luba could breathe freely. Similar cases occurred on many occasions.

The Red Army quickly approached the village in the summer of 1944. The front, however, came to a standstill and the village fell into the neutral zone. Patrols of both Germans and Red Army soldiers came to the village.

The farmer took Luba with a cart from the neutral zone and brought her to the shtetl of Kuršėnai, to the Red Army. The village in which she had been hiding was liberated a full two months later.

After the liberation, Luba went to the priest and thanked him for his help in saving her life. The priest asked her whether she remained a Christian, went to church etc. Luba told him openly that she had returned to her people.

Itshe the shtetl tanner had fled then when the children and fifteen women were taken to Žagarė. Later Devoyra (sixteen years old) and his young son Berke, aged fourteen/fifteen, fled to him in the village from Žagarė.

The father with his son were staying with a farmer in a village Traulėnai, ten-twelve kilometers from Šaukenai. The tanner produced raw animal hides for his savior. The farmer made his own brandy. The partisans came to the farmer looking for brandy. Itshe and his son noticed the partisans coming and fled from the house. The partisans saw them and began shooting. They caught both and took them to a nearby forest where they shot them on the spot. Luba does not know where they are buried.

While she was with the farmer, Luba had an opportunity to confirm that almost all the farmers who came to visit talked about the Jews with bitterness: they blamed the Jews for helping the Soviets take Lithuanians to Siberia. The dirty Jews, the Zhids, they deserve to be shot! The farmers in the villages more than once mentioned with fury the Jews, who had already for a long time lain decimated in all of Lithuania. Luba can relate that in all the farmers’ conversations concerning Jews which she heard, they all cried, Okay! It’s good that they have exterminated all the Jews!

Apart from those that fled to the Soviet Union (only one Rabinovitsh) and apart from those who of the war settled in Šiauliai at the beginning (a few) – from Šaukenai only three people survived.10Note 10 : Presumably in addition to Luba.

The three who survived from Šaukenai were: Luba Klor, Leibe Shneider, Kalman and his brother Khatze Zak, and a young girl from Kelme, Basia Yavner. Leibe fled from the Žagarė synagogues, wandered around the villages, and after that came to the Šiauliai ghetto. When the Šiauliai ghetto was liquidated, Leibe fled to a village and was saved.

When the children and women were taken to Žagarė, the brothers Khatze and Kalman Zak fled to a village. They wandered through the villages for half a year, then both came to the Šiauliai ghetto. They survived the Šiauliai ghetto, were later in concentration camps in Germany, and were liberated there. Upon fleeing from Šaukenai, they were both still children of twelve to fourteen years old.

Luba Klor remembers the following Lithuanian police and partisans, who tortured, robbed, and later actively took part in shooting the Jews of Šaukenai near Šaukenai and likewise later in Žagarė:

The leader of the Šaukenai cooperative in the Soviet years ….. Bernotas

The shoemaker ….. Povilas Jočas

His brother….. Vladas Jočas

The worst murderer of the shtetl, the land-owner from the village of Paviniśkis…… Delininkaitis

The tailor…… Radžius

-II- …….Arbatauskas

The land-owner…… Savickas

The land-owner…… Gričiunas

And the great murderer, the leader, the lawyer….. Kulokša

The small merchant of the shtetl…… Aleksandras Žykas

The writer clerk at the urėdija (forestry) Jankus

….. Raškauskas

….. Turskis

The last two both landowners from the village of Paviniškis.

Apart from all these, dozens of farmers from the surrounding villages also took part in the extermination of the Jews. Luba Klor does not remember their family names.

All facts, dates, names of people and geographical places which I give here in my testimony about the destruction of the Jews of Šaukenai near Šaukenai and in Žagarė, I myself lived through them and related it to […] Konaravsky and confirm everything with my own signature on each page separately.

Testimony given by: Luba Klor

The protocol was taken by: Eng. L. Konaravksy.

Feldading/Bayem

1947-VIII-23

The president of the camp committee confirms that the signature is indeed that of Feldafing resident Luba Klor. E. Reif, Feldafing, 23.8.1947.

די יידן פארניכטונג אין קליינעם ליטווישן שטעטל

שוּקיאַן – Šaukenai

גבית-עדות פון ליובאַ קלאָר, געבוירן אין יאר 1927 דעם 16טן פעווראל אין שטעטל שוקיאן. ביזן קריג'ס אויסברוך האט ליובאַ קלאָר געלעבט אין שוּקיאן. נאמען פון פאטער – שמואל. נאמען פון מוטער – צְבִיַה / געבוירענע מעלץ. ליובא האט געענדיקט זעקס קלאסן פ. שול. פון פאך – א שניידערקע.

שוקיאַן געפינט זיך 32 קלמ' פון שאַוועל, 24 קלמ' פון קוּרשאַן און 24 קלמ' פון קעלם. נישט ווייט פון שטעטל 11/2 קלמ' הייבט אן פליסן דער טייך Ventė.

אין שוּקיאן האבן פֿארן קריג און בעת קריג'ס אויסברוך געלעבט פֿופציק /50/ יידישע פאַמיליעס. דער גרעסטער טייל קליין-הענדלער, פעדלער, האַנטווערקער. אַנדערע האבן זיך פארנומען מיט לאנדווירטשאפט. מיט דער אָרטיקע ליטווישע באפעלפערונג [!] האבן זיך די יידן געלעבט בשלום. אַלע יידן האבן אין שטעטל געהאַט אייגענעם פערד און אנדערע בהמות.

אין שטעטל איז געווען א פאלקס-שול, אביבליאָטעק, און אגרויסע אַלטע שול מיט אַן אלטן ארון-קודש. דער ארון-קודש איז געווען באפוצט מיט אַלטע אנטיק שניצעריי אין אָלץ. דא פלעגן קומען טוריסטן באקוקן דער ארון-קודש און די אַלטע שול. חוץ דעם איז אין שטעטל אויך געווען אבית-מדרש.

דער יידישער יוגענט, האט נאכן ענדיגן די העברעאישע פ. שול, זיך געלערנט אין שאוולער העבעאישע גימנאזיע.

די דייטישע ארמיי איז אריין אין שטעטל דאנערשטיק דעם 26סטן יוני 1941. אַלע יידישע פאַמיליעס זיינען פון שטעטל אַנטלאפֿן דינסטיק דעם 24סטן יוני. דער אַנטלויפן פון שטעטל איז זיי אנגעקומען נישט שווער, ווייל כמעט אַלע האבן געהאט אייגענע פערד און וואַגן. די בהמות, איבערהויפט די קו האבן די יידן געלאזן ביי זייערע ליטווישע שכנים. מיטנעמען מיט זיי האבן זיי פארשטייט זיך נישט געקענט אַלץ און האבן עס געלאזן. די טירן האבן זיי פארשלאסן. כמעט אַלע יידן זיינען איין געפארן אין דארף Sviliaś [Svilė] ,דריי קלמ' פון שטעטל. אין דער דארף האט געלעבט די יידיש פֿאַמיליע לעווין, דריי מענטשן. ה' לעווין האט געהאט סמיכות אויף רבנות, האט אבער מיט רבנות זיך ניט פארנומען. לעווין האט געהאַט אויפן דארף אַן אייגענעם מיל, לאַנד און בהמות. ביי ה' לעווין זיינען אופגעלויפן כמעט אַלע יידן פון שטעטל, נאר געציילטע פאמ. האבן זיך באַזעצט ביי באַקאַנטע פויערים. דאָנערסטיק דעם 26/VI זיינען די דייטשן געקומען אריין אין דעם דארף. די יידן האבן זיך דעם זעלבן טאָג, פארנאכט, זיך דערנענטערט צוריק צום שטעטל און האָבן גענעכטיקט ביין יידישן לאנד-ווירט יצחק מעלץ, ½ קלמ' פון שטעטל. קומען אין שטעטל האבן אבער די יידן מורא געהאַט. די פרוי פּאַרֶע פֿורמאַן איז אויף מארגן פרי, פרייטיק דעם 27/VI, אוועק אין שטעטל זען וואס עס הערט זיך. געקומען צוריק האט זי דערציילט, אז אין שטעטל איז פילשטענדיק רוּהיק און מען קען פארן אין שטעטל. געקומען אין שטעטל האבן די יידן געפינען אַראפגערעריסן די שלעסער פון די טירן אויסגעהאַקט די שויבן און די בעסערע זאַכן זיינען געווען צוראבירט פון די ארטיגע איינוואוינער. די בעסערע הייזער זיינען געווען פארנומען פון דייטשן.

דער וִוירְשֵייִטיס (ויאָוויט) פון שטעטל איז גלייך געווארן אַליטווישער דאקטער Girdrainys. דער פארוואַלטער פון אַ קאָאפעראַטיוו אין שטעטל שוּקיאן /פאר די סאוו./ איז געוואָרן אַ וויכטיגע פיגור ביי דער שטעטלשער ניי-געשאפענער פאליציי. זיין פאַמיליע: - Berrotas. אין פאליציי זיינען אויך גלייך אריין ביידע ברודער Joćas. איינער – אַשוסטער, דער צוויטער ברודער – געענדיקט די שטעטלישע פ. שול . פון דארף Paveniśies – דריי קלמ' פון שטעטל דער לאנד. ווירט Belininkailis און אַנדערע. צענדליקער פויערים פון די דערפער האבן זיך גלייך אנגעהויבן פארשרייבן, ווי פרייוויליקע, אין די פארטיזאַנער רייען. אין שטעטל איז אויך גלייך געווארן געשאפֿן אַשטאַב פון די פארטיזאַנער.

די דייטשישע מיליטער טיילען זיינען אין שטעטל געווען נאר 3-4 טעג און זיינען אוועק ווייטער פארויס צום פראָנט. די גאַנצע דעה און מאכט איז אריבער אין די הענט פון די ליטווינער. די פארטיזאַנער האבן גלייך אנגעהויבן ארעסטירן יונגע יידישע בחורים, וואס האבן געהאט אַשייכות צום קאמיונג אדער פארטיי, אדער וואס האבן געהאט פארנומען שטעלעס פאר די סאוו. זיי האבן גלייך נאכן אפמארש פון די דייטשן, ארעסטירט די יידן פֿייוואוּש, זאַק יצחק, שייטל חים [!], מעלץ יעקב, אִיזאַק משה, שוּלְצִינֶער אפרים און פורמאַן פייוול, ס"ה זיבן מאַן. עטלעכע טעג האבן די פארטיזאַנער אפגעהאַלטן די זיבן אין שטעטלטער טורמע און האבן זיי אוועקגעפירט אין שאוולער טורמע. אין שאוולער טורמע האט מען זיי מערדערליך געפייניקט און געשלאגן און דענאך זעקס פון זיי דערשאסן. משה איזאק האבן זיי פון שאוולער טורמע באפרייט און ער איז געבליבן לעבן אין שאוול.

די פארטיזאַנער האבן אַלע טאָג געטריבן יידן פון די הייזער צו פארשיידענע ארבעטן. די מענער האבן געדאַרפט באַגראבן די פגרים פון געפאַלענע פערד, האבן געבראַכט אין ארדענונג די צעשטערטע וועגן א. א. וו. די פרויען האט מען געטריבן ראַמען די דייטשישן קראנקנהויז, האבן געוואַשן די צימערן און פענסטער אין פאָליציי אונ אזוי ווייטער. קיין ארבעט איז אין שטעטל נישט געווען. אבער פאר די יידן פלעגן זיי אויסזוכן פון אונטער דער ערד.

דוקה [!] שבת פלעגן די פארטיזאַנער אַרויספירן יידן פון שול און פון די הייזער, פלעגן זיי גיבן בעזימער און צווינגען קומן צום מארק. שבת צו דער ארבעט האבן די מערדער זיך באַמיט צענויפצוטרייבן די רעל. יידן. אין שטעטל זיינען געווען צעלויפֿן ישיבה-בחורים פון קעלמער ישיבה. דעם יונגען רב הרב פייפלזאן פון שוקיאן אונ נאך אפאר רבנים געקומען פון קעלם, האבן זיי געצוואוינגען האסטיק קערן איינער אויפן צווייטן.

פון דארף און פון שטעטל פלעגן פויערים קומען זען ווי יידן קערן דעם מאַרק אום שבת און פלעגן לאַכן. איינעם אַן אַלטן יידן פון שטעטל שמעון לאַזעֶר /Laser/, 70 יאר אַלט און נאך א יידן פון קעלם, האבן די פאַרטיזאַנער אפגעשארן אפגעשארן אַ האַלבע בארד. ביי ליובאַ קלאר אין שטוב האבן זיי דאן געהאַט געליען אַשערעלע.1Note 1 : I believe this is the correct reading. ביידע אפגעשארענע יידן האבן די פארטיזאנער אוועקגעטריבן אין אַ שענק און האבן זיי געצוואונגען טאַנצן און זינגען סאוו. און רעליגיעזע לידער. אין שענק האט מוזיק געשפילט און די מערדער האבן זיך שטאַרק לוסטיק געמאכט איבער ביידע אומגליקליכע אַלטע יידן.

די דריטע וואך פון קריג, האבן די פארטיזאַנער געמאלדן די שטעטלטע יידן, אז זיי מוזן שאפן אַקאָנטרעבוציע פון פֿופֿציק טויזנט רובל. די סומע האט געקענט זיין אין געלט, גאלד, זילבער און אנדערע ווערטפוּלע זאַכן. די קאנטריבוּציע האט געמוזט געשאפן ווערן אין זעקס שעה צייט. דריי יידן, איינער פון זיי עֶלְיֶע ניסעלעוויטש – אַמאַנוּפקטור סוחר, האבן די סומע אויפגעקליבן ביי שטעטלטע יידן. אַלע יידן פון שטעטל זיינען געווען צוזאַמען געקומען אין שול אויף אַבאַראַטונג. אַלץ און וויפל איינער האט געקאנט האט ער געגעבן. דריי און דרייסיק טויזנט רוּבל האט מען דאן געשאפֿן אין געלט – די איבעריקע אין ווערטפולע זאַכן. די גזרה פון שאפן די קאנטריבוציע איז אַרויסגעגעבן געווארן שבת די דריטע וואך פון קריג.

זונטיק און מאָנטיק, נאכן שאפן די קאנטריבוציע, איז אַריבער רוּהיק. דינסטיק פינף אַזייגער פרי, האָט לויבאַ דערהערט אטומעל אין גאַס. שכנים האבן גערעט, אז די פארטיזאַנער זוכן קאָמוניסטן. מען האט אנגעקלאפט ביי קלארן אין שטוב. עס זיינען אַריין פארטיזאַנער און געהייסן זיך גרייט מאַכן אַרויסצוּפארן פון שטעטל צו דער ארבעט. זיי האבן געווארנט נישט צולאזן די מער ווערטפוּלע זאַכן און אַלץ איינפאקן און מיט נעמען מיט זיך. אַלע פאַמיליעס פון שטעטל, אַלטע, קראַנקע, קינדער אַלע אן אויסנאם, האבן געמוזט פערלאזן זייערע היימען און מען האט זיי אויפגעטריבן אויפן שול-הויף. ביים אַריינגאַנג פון שול זיינען געשטאַנען פארטיזאַנער מיט אַ טישל. פאַמיליעס ווייס האט מען געטריבן אין שול. פארן אַריין אין שול האבן די יידן געמוזט אפגעבן אַלע ווערטפולע זאַכן ווי למשל, זייגערלעך, פינגערלעך, אוירינגלעך א. א. ווייטער. ביים טישל האט מען יעדע פאַמיליע רעגיסטירט.

נישט ווייניק יידן האבן זייערע ווערטפולע זאַכן אריינגעווארפן אין דערבייאיקן באוש און אין גראז.

די לעצטע צוויי וואכן האט מען כ'סדר געהאַלטן אין רעגיסטרירן און ציילן די יידן אין שטעטל. כ'סדר האבן די פארטיזאַנער רעגיסטירט באזונדער פרויען, קינדער, קראַנקע, אַלטע און אזוי יעדן טאָג. די יידן האבן דאַן נישט פארשטאָנען צוליב וואס מען מען מאַכט עס.

אין דער צייט פון רעגיסטראַציע פלעגן באקאנטע ליטווינער קומען צו די יידן און בעטן זאַכן. די באקאנטע האבן פארזיכערט ביים בעטן די זאַכן: סייוויי וועט מען אייך אין גיכן אויסשיסן . די יידן האבן דאן נישט געגלויבט. אז מען האט זיי אריינגעטריבן אין שול און אוועקגעשטעלט אשטאַרקע שמירה, האבן זיי שוין פֿארשטאַנען, אז קיין גוט'ס האט מען פאר זיי אין שול נישט צוגעגרייט.

אפאר שעה האט מען די יידן געהאלטן אין שול און דערנאך האט מען זיי ארויסגעטריבן אויפן הויף און אויסגעשטעלט צו פיר.2Note 2 : אדער פיר די קראַנקע און אַלטע האט מען אַרויפגעזעצט אויף פורן. די איבעקריקע זיינען געגאנגען צופוס. אַלעמען האט מען געבראַכט צוטרייבן אין אַהויף פון יידן ראָזנטאַל, איין קלמ' פון שטעטל, אין דארף Šukiškiai. די פרויען מיט קינדער האט מען אריינגעטריבן אין אַשטוב אויפן הויף און די מענער אין אַ שטאַל. קיינעם האט מען צו די יידן נישט צוגעלאזן. דעם זעלבן טאג, דינסטיק, האבן די פארטיזאַנער באַפעלן אויסטאן די בעסערע זאַכן און שוכוואַרג, סיי די מענער סיי די פרויען און קינדער. די ראַבירונגען און צענומען די בעסערע זאַכן האט אנגעהאַלטן דעם גאַנצן דינסטיקדיקן טאג. פיר אַזייגער פרי, מיטוואך, האט מען אַרויסגעטריבן פון שטוב אַלע פרויען און אויסגעשטעלט אין אַריי. נאכן אויסטאן אַלעמען די זאכען, האבן פארטיזאַנער זיי אַריינגעטריבן צוריק אין שטוב. די זאקן האבן די מערדער זיך גלייך צעטיילט צווישן זיך. די פרויען אָן קינדער האבן אויך גענעכטיקט אין אשייער.

פון מיטוואך פרי, פיר ביז ניין אזייגער, האבן די פארטיזאנער געצוואוּנגען אנדערע מענער און פרויען זיך אויסטאן די בעסערע די זאַכן. צען אזייגער פרי האבן זיי די פרויען מיט די קינדער ארויסגעטריבן פון שטוב אין אַבאַזונדערן שייער. עלף אזייגער איז אויפן הויף ארויפגעפארן אלייכטע אויטאָ מיט דייטשן. גלייך נאכדעם איז אויפן הויף ארויפגעפארן אַלאַסט-אויטאָ מיט שיכורה ליטווינער. אַלע זיינען געווען גוט באוואפנט.

מען האט גלייך געעפנט דעם שייער און די שטעטלטע פארטיזאנער האבן פון אַליסטע אויסגערוּפן אַלע קינדער ביז 12 יאר. די אַלע אויסגערוּפענע האבן די מוטער'ס געדארפט ארויספירן פון שייער און אוועקזעצן אויפן הויף. די מוטער'ס האט מען גלייך אריינגעטריבן צוריק אין שייער. די פארטיזאַנער האבן אפגעקליבן פופצן פרויען צווישן זיי ליובאַס מוטער, פרוי מעלץ, פרוי מיכל, פרוי קאַלמאַנאוויטש, פרל' איטע בראויז און פרל' מעלץ ליבע און פיר מענער – לייבע שניידער, אָרֶע-פייפקע לייבאָוויטש, שמואל מיכל און חיים-שלמה קרעמער. די פופצן פרויען און פיר מענער צוזאַמען מיט די קינדער ביז 12 יאר, האבן די פארטיזאנער אַריינגעטריבן אין שטוב און פארמאַכט די לאדנ'ס. חוץ די פיר מענער האבן זיי נאך איבערגעלאזן אויך דעם גאַרבער פון שטעטל.

די פרויען און מענער פון די שייערן האבן זיי אַרויסגעטריבן אויפן געהעפט און אויסגעשטעלט צו פיר אין אַריי. אַלע האבן זיך געמוזט אויסטאן ביז צו אונטערוועש און די זאכן האט מען געצוואוּנגען אויפווארפן אין איין קוּפע אויפן געהעפט. ביים אויסטאָן די יידן האט לויבאַ געזען דעם באקאַנטן אדוואקאַט, דעם ליטווין Kulokša, וואס איז געווען דער הויפט אנפירער פון די מערדער.

נאכן זיך אויסטאן, האט מען די עלטערע און קראנקע אַרויפגעזעצט אויף לאסט אויטאס און אַוועקגעפירט. צוויי יונגע מיידלעך פרידאַ ניסעלעוויטש און באַסיע יאַוונער האבן די דייטשן אראָפגענוּמען פון אויטא און געהייסן אריינפירן אין שטוב צו די קינדער. פרידאַ איז אין דעם מאָמענט אַראפ פון זינען.

די איבעריקע מענער און פרויען האט מען צו פוס געטריבן אויף שאוולער וועג צום ארט פון ווייסן צלם. אַלע זיינען זיי געגאַנגען נאר אין אונטערוועש. נאכן ווייסן צלם איז שוין געווען אויסגעגראבן אַגרוב. צוגעפירט אַלע יידן נעבן אבערגל, נישט ווייט פון גרוב, האבן זיי זיך געמוזט לייגן אויף דער ערד מיטן פנים אויף אַראפ. ריידן צווישן זיך האט מען שטרענג פארבאטן און געדראט דערפאר צו שיסן.

די מערדער האבן אנגעהויבן אפקלייבן צו צען אין אַגרופע און געפירט אויפן צווייטן זייט בערגל צום גרוב. אין יעדער גרופע זיינען געווען מענער צוזאַמען מיט פרויען.

ליובאַ איז אויך געווען צווישן די יידן אונטערן בערגל עטליכע צענדליך מעטער ווייט פון גרוב. זי האט די גרוב נישט געזען, ווייל ס'איז געווען צווישן קוסטיקעס אויפן צווייטן זייט בערגל. זי האט אבער געקענט, אז נאכן אוועקפירן אגרוּפע פלעגט זיך דערהערן אבאפעל פון פארטיזאַנער: Klauptis / קניען/. עס פלעגן זיך דערהערן געשרייען און אַ געוויין פון פרויען און גלייך נאך דעם אַ שיסן. קיין געשריי פון מענער האָט ליובאַ נישט געהערט. נאכן שיסן פלעגן זיך הערן קרעכצן און כאָרכלען פון פארוואוּנדעטע.

ביים שיסן זיינען אויך געווען צווי דייטשן, וואס האבן זיך צוגעקוקט.

ליובאַס פאָטער האט מען צום גרוב אַוועקגעפירט אין פינפטן צענדליך. צווישן די ווייטערדיקע צען האט שוין אויך געדאַרפט זיין ליובאַ. זי האט זיך געווענדעט צו א פאַרטיזאַן פון איר שטעטל, וואס האט אכטונג געגעבן די יידן זאלן לעגן אויפן בויך און נישט ריידן און צו אים געזאגט: וואס איז דא, מען האט אונדז אויסגעטאָן נאקעט און מען שיסט אומזיסט, פאר גאר נישט? דער פארטיזאַן האט קענטיק געקראגן מיט לייד אויפן יונגן מיידל און האט איר געענטפערט: לויף אַוועק! ערגער וועט שוין דיר נישט זיין! ער האט ליובאַן אפילו אנגעוויזן אין וועלכן ריכטונג זי זאל לויפן. ליובאַ האט זיך אפוש געטאן און אנגעהויבן לויפן אין וואַלד. דער פארטיזאַן האט כלומרשט אויסגעשאסן אין דער לופטן. זיין פאַמיליע: Bertnolos פון שוּקיאַן. ליובאַ איז אַריינגעלאפן אין וואַלד און זיך אויסבאהאַלטן עטלעכע שעה. ליגנדיק אין וואַלד האט זי געהערט אַ שיסן נאכן דעם באפעל. דעם מיטוואָך אויף דער פערטער וואך פון קריג האט מען נעבן ווייסן צלם דערשאסן הונדערט אַכט ניינצן יידישע מענער און פרויען. /198/

פון וואַלד איז ליובאַ אַנטלאפן צו איר מוטער אין הויף sukiskis, וואוּ עס זיינען אין אַ שטוב נאך געווען פארשפארט די קינדער, פופצן פרויען און פיר מענער. די קינדער האבן שרעקליך געוויינט און זיך געבעטן צו זייערע עלטערן. די פרויען האבן זיי נישט געקענט בארוּהיגן און אַליין געגאסן טרערן. פארשטיינערט און פארטראַכט זיינען געלעגן די פיר מענער. אַלע האבן געגלויבט אַלץ, וואס ליובאַ האט זיי דערציילט, חוץ דעם האבן זיי אַליין געהערט שיסן פון דעם זייט, וואוּ מען האט די יידן אוועקגעטריבן.

די מיטוואכנדיקע נאכט איז געווען אַ שרעקלעכע פאר די קינדער און דערוואקסענע אין שטוב. אַ גאַנצע נאַכט האבן אַלע באקלאגט און באַוויינט זייערע טייערע און נאנטע וואס מען האט דערשאסן.

דאנערשטיק פרי האבן די פרויען אויסגעפועלט, מען זאל זיי מיט די קינדער אַרויסלאזן פון שטוב. דעם גרעסטן טייל האט מען אַוועקגעפירט און דארף Svili אין לעווינ'ס הויף. אַ טייל האבן זיך באַזעצט ביי פויערים. די פרויען האבן געקראגן אַ דערלויבעניש דריי טעג צו קומען אין שטעטל נעמען ביי זיך אין די הייזער זאַכן. די בעסערע זיינען שוין געווען צוראבירט. אין הויף פלעגן קומען אַרוּמיקע פויערים און פלעגן דראען און צעראבירן די פרויען מיט די קינדער, אזוי, אז די פרויען אַליין האבן געבעטן מען זאל אַוועקשטעלן אַרום זיי אַ וואַך.

פרידאַ ניסעלעוויטש איז דא געווען מיט איר קליינעם ברודערל חיים. זי פלעגט גאַנצע טעג אַרומגיין אַ נאקעטע און שרייען: גיט מיר אפ מיינע עלטערן! זי פלעגט א נאקעטע אַוועקגיין אין שטעטל

און אויסהאקן ביי די פארטיזאַנער די שויבן. די יידן האבן צוליב איר פֿיל געליטן.

ליובאַ, איר מוטער מיט דריי שוועסטארלעך און דריי פרעמדע קינדער און לייב-שניידער, זיינען פון הויף אַוועק און זיך באזעצט אין אַצימער ביי אפויער נעבן שטעטל אין Naujieji Šaukėnai.

דא האבן זיי אפגעלעבט א פאר וואכן צייט. פון די פויערים האבן זיי זיך דערוואוסט, אז די זאַכן פון די דערשאסענע יידן, האבן די פארטיזאַנער זיך צעטיילט צווישן זיך.

נאך צוויי וואכן איז אַרויס אַ באפעל, אז אַלע יידן מוזן זיך גרייט מאַכן צוזאַמען מיט די קינדער אַוועקצופארן צו דער ארבעט. די יידן האבן נאך דערוואוסט פון שטעטלישן גלח Staševičius, אז מען וועט אַלעמען אַוועקפירן אין זשאַגער.

אַ פרייטיק זיינען געקומען פורן. מען האט דערלויבט צופארפאקן אַלע זאַכן און אַרויפלייגן אויף די פורן. די דריי עלטערע פרויען האבן געבעטן מען זאל זיי נישט פירן אין זשאַגער און בעסער שיסן אויף אַן ארט. די קינדער האט מען אַרויפגעזעצט אויף פורן. פארבייגעפארן פארביי יידישן ב. עולם האבן די פרויען געפועלט, מען זאל זיי לאזן אויפן בית-עולם זיך געזעגענען מיט זייערע טויטע פֿריינט און עלטערן. מען האט זיי דערלויבט.

ליובאַן מיט נאך פירצן יוגנטלעכע האט מען געפירט מיט אַ לאסט-אויטאָ דורך שאוול. באַגלייט זיי האט Povilas Jočas מיט נאך א פארטיזאַן. דור[כ]פאנרדיק שאוול, האט ליובאַ געזען יידן זיך קלייבן אין געטאָ און געוואלט דא בלייבן. די פארטיזאַנער האבן נישט דערלויבט.

דורכפארנדיק יאָנישקיס, זיינען אַלע יידישע הייזער געווען פארמאַכט, די לאדנ'ס פארהאַקט, די יידן פון דער שטעטל זיינען שוין געווען אַוועקגעפירט אין זשאַגער.

ארויפגעפירט די 15 יוגנטליכע אין זשאַגער אויפן שול-הויף, האבן זיי שוין דא געפינען אויפגעפירטע יידן פון אסך אַרומיקע שטעטלעך. די פאַניקע איז געווען גרויס. Povilas Jočys האט געפרעגט ביים שעף פון זשאַגערער פאָליציי, וואס איז געווען געקומען אויפן שול הויף: וואס וועט דאָ זיין מיט אַלע יידן? דער שעף האט געענטפערט: מען וועט אַלע יידן אויפפירן פון די אַרומיקע שטעטלעך אין זשאַגער און דאָ וועט מען זיי מסתמה אויסשיסן?

ביים אַרויספירן די 15 יונגע מיידלעך פון שוּקיאַן, האט דער עלטערער פאָליציסט Bernotas אנגעזאגט Jočys ער זאל זיך דערוויסן, וואס מען קלייבט מיט די יידן צו טאן און אויב מען קלייבט זיך זיי צו שיסן, זאל ער אומבאַדינגט צוריק ברענגען ליובאַ מעלץ, וואס האט מיט אים צוזאַמען געארבעט פאר די סאוו.

Jočys האט דערציילט און געווארנט ליובאַ מעלץ, וואס האט גלייך דערציילט אַלע אנדערע יוגענטלעכע פון שוּקיאן. די ווייטער, האבן עס דערציילט אַלע יידן און די פאניקע אויף דער שול-הויף איז געווארן גרויס.

ליובאַ מעלץ, איטאַ בּראויז און שמואל-מיכל, האבן אונטערגעקויפט דעם פארטיזאַן Jočys, וואס האט זיי אַלע דריי צוריקגעבראַכט אין דארף שוּקיאן און זיי אפגעלייזן.

ליובאַ קלאר האט נישט געקענט אנטלויפן, ווייל זי האט געווארט אויף איר מוטער מיט די שוועסטער, וואס זיינען געפארן מיט אפור. זי האט זיך דערוואוסט, אז ס'האט נישט איין פאל פאסירט, אז די פארטיזאַנער האבן אסך יידן פירנדיק אין זשאגער אויפן וועג דערשאסן און האט געוואלט וויסן וואס מיט איר מוטער און שוועסטער האט פאסירט, ווייל זיי האבן זיך פארשפעטיקט מיטן קומען. זי איז אַרויס פון שול-הויף און איז געגאנגען אנטקעגן איר מוטער און שוועסטער.

א פויער האט איר באַמערקט און געבראַכט אין פאָליציי. פון דארטן האט מען איר אַרויפגעפירט צוריק אויפן שול הויף.

ליובאַ געדענקט גוט, אז מען האט געבראַכט יידן פון ראַדווילישאק,קורשאַן , Uśvent, Vaiguva און פון אַנדערע שטעטלעך. זי האט דאַן גערעט מיט קורשאַנער יידן. די קורשאַנער האבן איר דערציילט, אַז אַטייל יידן האט מען דערשאסן אין קורשאן אויף אַן ארט. די יידן פון אַלע שטעטלעך האט מען געבראַכט אויפן שול-הויף און שפעטער זיי פארשפארט אין שול.

שבת פרי האט מען געבראַכט מיט פורן יידן פון Baselonai [Bazilionai] /באַזעלאַן/. ליובאַ האט מיט זיי גערעט. דאס זיינען געווען פרויען מיט קינדער און ווייניק מענער.

זונטיק זיינען אנגעקומען די פורן מיט די קינדער און פרויען פון שוּקיאן. ליובאּ האט גלייך וועגן אַלץ דערציילט איר מוטער, וואס האט געראַטן ליובאַ זאל גלייך אַנטלויפן. זי האָט צוגעגעבן: אפשר וועסטוּ קענען ראַטעווען מיר מיט די קינדער, לויף!

די געבראַכטע קינדער און פרויען האט מען אַריינגעלאזן אין אַן אנטקעגנדיקע שול. ראש-השנה איז נאך לויבאַ געווען אין שול. די יידן האבן געדאוונט און פארגיסן טייכן טרערן.

די פאַניקע ביי די יידן אין די שולן איז געווען גרויס. זיי האבן שוין מיט זייערע אויגן געזען, וואס די פארטיזאַנער האבן געמאַכט מיט אַטייל יידן פון זייערע שטעטלעך. די געבראַכטע פון פראָווינץ האבן געגלויבט אלץ וואס די שוּקיאַנער מיידליך האבן דערציילט, וועגן די דערקלערונג פון זשאַגערער פאליציי שעף. עסן און טרינקען האט מען די יידן אין די שולן נישט געגעבן. יעדן אין דערפרי אונ פארנאכט פלעגט מען אַלעמען פון די שולן אַרויסטריבן אויפן שול-הויף און ציילן. נאכן ציילן פלעגט מען זיי ווידער אַריינגעטריבן אין שול.

די זשאַגערער פרויען, קינדער און אַטייל מענער האבן נאך געלעבן אין זייערע הייזער. נישט איינמאל איז געווען געקומען זייערע א פארשטייער און גערעט מיט די פראָווינצער יידן. ער האט זיי געטרייסט, אז מען קלייבט זיך אין שזאַגער [!] צו מאַכן אַ געטא, וואוּ אַלע יידן וועלן לעבן און ארבעטן. די שוּקיאנער האבן אים אבער דערציילט וועגן געשפרעך פון פאָליציי שעף מיט Jocys. ער האט נישט געגלויבט און אַלעמען בארוּהיקט. בכלל האבן די זשאַגערער יידן נישט געגלויבט, אז אין פראווניץ האט מען געשאסן פרויען און קינדער. זיי האבן אפילו נישט געוואלט וועגן דעם הערן און האבן געווארנט נישט אנצומאַכן קיין פאַניקע.

אין די שולן האבן פארטיזאַנער עטליכע מאל רעגיסטירט אלע יידן.

דינשטיק, פונקט אַוואך פאר ערב- יום-כיפור, פארנאכט, ווען מען האט אַלע יידן פון די שולן אַרויסגעטריבן צום אפעל און איבערגעציילט, האט מען זיי וויי שטענדיק אריינגעטריבן ווידער צוריק אין די שולן. ליובאַ איז אַריין אין אַ שטיבל, פון שול קארידאר און האָט זיך דארטן גלייך באהאַלטן אין אַ בלעכענים קייליכדיקן אויוון. אין אויוון איז זי אפגעלעגן ביז מיטוואך פרי אונ איז אַרויס אויפן געהעפט אין אַ אויבארנע. זי האט זיך אַרומגעקוקט. קיין פארטיזאַנער האבן זיך נישט געזען. זי איז אַרויס פון אויבארנע און אוועק הינטערן שטעטל אויף שוּקיאַנער וועג, דורך הינטער געסלעך. דורכמאַכנדיק ניינצן קלמ' צופוס איז זי אנגעקומען אין שוּקיאַנער דארף. דא איז זי אין אַ שייער אויף היי, ביי א באקאנטער קריסטן, אפגעווען דריי מעת-לעת. די פויערטע האט אויף ליובאַן רחמנות געהאַט און געגעבן עסן. לענגער האלטן האט די פויערטע מורא געהאַט. ליובאַ איז אוועק צו אַ צווייטן פויער Jonas Peleckis אין זעלבן דארף. דער פויער'ס פרוי האט ליובאן גוט אויפגענומען, האט איר געגעבן עסן און געלאזט אין שטוב שלאפן.

אין עטליכע טעג ארום איז צו דעם פויער געקומען שמואל מיכל, איטאֵ בראוז און ליובא מעלץ וואס זיינען אויך געווען פריער אַנטלאפן פֿון שול-הויף אין זשאגער.

אלע האבן געגעבן צום פויער געלט. ער האט אויפגעקויפט עסן און אוועקגעפירט פאר אלעמעס פֿאַמיליעס אין זשאַגער. געקומען צוריק פון זשאגער האט דער פויער איבערגעגעבן וועגן דער לאגע פון די יידן אין זשאַגער שולן. ער האט געזאגט: הוי יעזוס מאריא, וואס עס טוּט זיך אין זשאגער! ער האט דערציילט, אז די יידן אין די שולן גיין ארום מיט פארוויינטע אויגן. אלע זיינען אים באפאלן און געבעטן ברינגען פאר זיי עסן און העלפן ראַטעווען זייער לעבן. ליובאס מוטער האט ער געטראפן אין געטאָ קווארטאל. זי האט מיט נאך עטליכע פאמיליעס געלעבט אין א קליינעם אלטן שטיבל מיט אייער דריי קינדער. די מוטער האט מיט טרערן אין די אויגן געבעטן דעם פויער ער זאל איר מיט די קינדער ארויסראַטעווען און מיטנעמען אין דארף. דער פויער האט איר צוגעזאגט צו קומען א צווייטן מאל און מיטנעמען מיט זיך. ער האט פאר ליובאן פון איר מוטער געבראכט אבריוועלע. צווישן אנדערע איז אין בריוועלע געווען געשריבן: לאנג וועלן מיר שוין אין זשאגער נישט זיין. מען רעט, אז גאר אין גיכן וועט מען אַלע יידן אומברענגען.

אין עטליכע טעג ארום האט דער פויער זיך געקלויבן צו פארן אפנעמען לויבאס מוטער מיט די קינדער פון זשאגער. ער האט זיך אבער דערוואוסט, אז אַלע יידן האט מען שוין דערשאסן דאנערשטיק אויף מארגן נאך יום-כיפור.

זונטיג נאך יום-כיפור איז אין זעלבן דארף געקומען צולויפן אַ שוּקיאַנער מיידל דבורה מיכל מיט איר צוזאַמען איז אויך געקומען צולויפן אשוּקיאַנער 16 יאריקער יינגל מיטן נאמן בערקע. לויבאַ איז גלייך צו זיי אוועק דערוויסן וועגן איר מוטער און שוועסטער.

דבורה'לה מיט בערקען האבן לויבאַן דאן דערציילט:

מיטוואך, דעם טאָג פון יום-כיפור, האט מען אַלע יידן אין שול צום ערשטן מאל פאר דער גאנצער צייט געגעבן יעדן איינם אַַַלעבל ברויט . ס'איז אַ באַפֿעל, אז אַלע יידן פון שול און שטעטל מוזן אין אן אנגעוויזענעם ארט צונויפטראגן געלט, גאלד, זילבער און אַנדערע ווערטפולע זאַכן. די יידן אַליין האבן צוזאַמענגעקליבן דריי ]...]3Note 3 : Word unclear. זעק און עס אפגעגעבן די פארטיזאַנער.

דעם זעלבן טאג האט מען פארארדנט אויסצוקלייבן צען יידן, וואס זאלן אויף מארגן דאָנערשטיק, זעק'ס אַזייגער אין דער פרי, אויפוועקן אַלע יידן און זיי הייסן קומען אויפן מארק-פלאַץ.

אויף מארגן נאך יום-כיפור, האבן די צען אויפגעוועקט די יידן אין שטעטל און אין שול און זיי געהייסן קוּמען אויפן מארק פלאַץ. אויפן מארק פלאץ האבן געדאַרפט קומען אַלע ארבעט'ס פעאיקע מענער און פרויען. ארויפגעלאזן אויפן מארק-פלאַץ האט מען אַלעמען. אוועקגיין האט מען שוין נישט געקענט. עטליכע פארטיזאַנער האבן געהאַלטן וואך און נישט געלאזן אוועקגיין.

איינער האט געהאַלטן פון אַ באַלקאן אַ רעדע. נאך זיין רעדע האט ער געגעבן אפייף. פון אַלע זייטן האבן זיך באַוויזן פארטיזאַנער מיט געווער, וואס זיינען די גאַנצע צייט געלעגן אויסבאהאלטן אין די היופן. זיי זיינען געווען אַזויפיל, אז זיי האבן געבילדעט אַצוים ארום מארק-פלאַץ. אַנטלאפֿן איז שוין געווארן נישט מעגליך.

פלוצלינג האט זיך דערהערט אַ שיסעריי פון אַלע זייטן און געשרייען. פון אַלע זייטן האבן אנגעהויבן פארן לאסט-אויטאס, פורן און לייכטע אויטאס און ס'איז געוווארן א שרעקליכער רעש.

דבורה'ס מוטער מיט די קינדער און ליובאס מוטער מיט די קינדער האבן זיך געהאַט באַזעצט אין אַן אַלטע שטיבל. דבורה'ס מוטער און לויבאס מוטער זיינען געווען אוועק אויפן מארק-פלאַץ זען וואס דארטן וועט פארקומען און וואס מען וועט ריידן. זיי האבן צוגעזאגט גלייך צוקומען צוריק.

ס'איז אוועק א געוויסע צייט און די מוטער'ס זיינען נישט געקומען צוריק. די קינדער זיינען געווארן זייער אומרוּהיק און האבן ארויסגעשיקט אויפן מארק-פלאץ א זעקס יאריקן יינגעלע זוכן די מאַמעס. אויך ער איז שוין נישט געקומען צוריק. דבורה, די עלטסטע פון די קינדער, איז אַרויף אויפן בוידעם און געפרוּווט זען וואס קומט פאר אויפן מארק-פלאַץ. דבורה האט דערציילט ליובאַן, אז די רעדע אויפן באַלקאן האט געהאלטן דער ליטווישער אַדוואָeאט פון שטעטל Uśventis. זיין פאַמיליע איז Kulokśa. פאר דער צייט פון יאר סאוו. איז Kulokśa געווען אן אדוואקאַט אין שטעטל שוּקיאַן. ליובאַ און דבורה האבן אים גוט געקענט.

דבורה'לע האט אויך דערציילט, אז צוויי אזייגער דעם זעלבן טאג האט מען אנגעהויבן מיט לאסט אויטאס אַרויספירן פון די הייזער די אַלטע, קראַנקע און קינדער. ביידער יוגנטליכע זיינען געלעגן אויפן בוידעם און געהערט ווי מען פירט אַרויס די קינדער פון שטוב. זייערע שוועסטערלעך האבן האַרצריסנד געשרייען און גערוּפן: מאַמעלע, ראטעווע!

שבת פרי זיינען ביידע אראפ פון בוידעם און אנטלאפן פון זשאַגער. שבת-צונאכט זיינען שוין ביידע געווען אין דארף.

לויבאַ איז מיט טרערן אין די אויגן צוריק צו איר פויער. זי האט געקראגן אפולן באַריכט וועגן איר אומגלוקליכער אומגעקומענער מוטער און דריי שוועסטערלעך.

פון שוּקיאַן איז געווען אַנטלאפן בערקעס פאָטער, דאַן ווען מען האט די יידן געפירט אין זשאַגער. ער האט זיך דערוואוּסט וועגן זיין זוּן און האט אים אפגענומען צו זיך.

לויבאַ האט אין עטליכע טעג אַרום זיך דערוואוסט, אז אַרום שוּקיאן געפינען זיך אויסבאהאַלטענע פיפצן יידן.

צו איר קריסט זיינען געקומען נאך פיר יוגנטלעכע: לויבאַ מעלץ, אִיטאַ בּראַוּז, שמואל מיכל און סאָזניע קאַמִינֶעצְקִי. די ערשטע צייט איז געווען גוט, ווייל קיינער האט זיך נאך וועגן זיי נישט געהאַט דערוואוסט.

אידאַ בראוּז זאַכן זיינען געלעגן ביי א פויער Gribauskas אין אַ דארף נישט ווייט פון שוּקיאן. אִיטאַ איז ביי דעם פויער געווען אַ געוויסע צייט און האט זיך דא געהאט נישט שלעכט. נאכן אויפפארשן ביי אים וועגן נאך יידן, האבן זיי איר געמאלדן, אז זיי קענען איר נישט האַלטן מער. איטאַ איז געקומען צום לויבאַס פויער Jonas Peleckis.

די פויערטע Gribauskieni האט זיך געוואלט איבערצייגן צי איטא איז ביי Pelecrcis און איז כלומרשט געקומען איר לאדן ווייטער צו זיין ביי איר.

די פאליציי און פארטיזאַנער האבן זיך דערוואוסט, אז אין די דערפער באהאַלטן זיך אויס יידן און האבן אנגעהויבן אויף זיי מאכן אָבלאַווֶעס Peleckis האט מורא געהאַט ווייטער צו האלטן בא זיך די פינף יידן און האט זיי געראטן זיך צוּ ווענדן צום גלח Staševičius נאך הילף. דער גלח האט די פינף יוגנטלעכע געראַטן זיך צו שמד'ן, כדי ווי קריסטן צו האבן אמעגלעכקייט פאר זיי אויסצוגעפינדען ערטער ביי פויערים. אַלע פינף האבן זיך געשמד'ט.

לויבאַ איז געבליבן לעבן ביים גלח אין אַצימער. די איבעריקע פיר זיינען ווייטער געבליבן אויסבאַהאַלטן ביי Pelecris. לויבאַ האט אבער ביים גלח נישט געקאנט לענגער בלייבן, ווייל דער גלח האט איר פשוט דערעסן מיט זיין לערנען איר די תורה פון נייעם גלויבן. זי איז אַוועק צוריק צום פויער Peleckis.

עטליכע מאל האט מען די פינף יידן פארמסרט אין דער שטעטלטער פאליציי. דער גלח האט אבער מיט דער פאליציי געהאט פארבינדונגען און יעדן מאל, ווען מען פלעגט פון שטעטל קומען זוכן כלומרשט די יידן, פלעגט מען זיי נישט געפינען.

א 4-5 מאָנאַט זיינען די פינף יידן געווען אויסבאהאַלטן ביים פויער Peleckis. געשלאפן האבן זיי אַלע אין שטוב.

איינמאָל, אַ דינסטיק, פאר ניי-יאר 1942 א פאר וואכן, זיינען פיר יידן געזעסן אין קיך און זיך געשמוּעסט. פלוצלינג איז אַריין אין שטוב אַ שטעטלטער פארטיזאַן Juozas Jocas. ער האט זיך געזעצט און גערעט מיט די פיר יידן, וועמען ער האט געקענט גוט פון שטעטל. לויבאַ האט פארשטאַנען, אז ער איז נישט אומזיסט געקומען און אז ס'שטייט פאר אַגעפאר.

זי איז אַריין צו סאָזניע קאַמינעצקי אין צימער. אין דעם מאָמענט איז געקומען צולויפן אין שטוב אַפויערטע, און האט געמאלדן, אז פארטיזאַנער דענענטערן זיך צום דארף. זי האט אויך דערציילט, אז זעקס יידן האבן זיי שוין אין אַצווייטן ארט געכאפט.

ליובאַ מיט סאנען זיינען ארויסגעלאפן פון שטוב. עס האבן זיך דערהערט שיסן און געשרייען. דאס האבן די אנגעקומענע פאַרטיזאַנער נאכגעשיסן די דריי געבליבענע יידן, וואס האבן געפרוּווט אַנטלויפן פון Peleckis שטוב. מען האט זיי אבער געכאפט און צוזאַמען מיטן פויער אַרעסטירט און אוועקגעפירט אין שטעטלטער טורמע. לויבאַ מיט סאָנען האבן דערהערנדיק שיסן זיך אַריינגעוואָרפן אין אַ טאַל. אז די שיסערייען האבן אויפגעהערט האבן זיי זיך אַריינגעכאפט אין אַדערבייאיקן וואַלד. פון דאַנעט זיינען ביידע אוועק צום גלח. דער גלח האט דעם מאל נישט געוואוסט, אז ס'קומען אין דארף פארטיזאַנען און האט נישט געקענט באַשיצן די אומגליקליכע יידן. דעם מאָל איז אין דארף געקומען דער אדוו. Kulokśa מיט זיינע פארטיזאַנער פון שטעטל Uśventis. די פאָליציי פון שוּקיאן האבן אפילו וועגן דעם נישט געוואוסט און נישט געקענט מעלדן דעם גלח.

אויף מארגן, מיטוואך, זיינען די Uśventis פארטיזאַנער געקומען צום גלח און מיט רעוואלווערן אין די הענט אים געדראָט צו דערשיסן, אויב ער וועט נישט אויסזאגן, וואוּ עס געפינען זיך די יידן, וואס ער האט אפגעשמד'ט. דער גלח האט זיך פארענטפערט, אז ער האט די יידן געשמד'ט, וואוּ זיי געפינען זיך ווייס ער נישט. אין דער צייט זיינען ביידע מיידלעך געלעגן ביים גלח אונטערן בעט און אַלץ געהערט. דעם פויער Peleckis האבן זיי געדראָט צו דערשיסן, אויב ער וועט נישט אויסזאגן, וואו עס געפינען זיך די איבעריקע יידן. זיי האבן אים פארזיכערט, אז כל-זמן זיי וועלן נישט געפינען אַלע פופצן יידן, וועלן זיי אים פון טורמע נישט באפרייען און וועלן אים דערנאך שיסן.

צווישן די געכאפטע זעקס יידן אין א צווייטן דארף זיינען אויך געווען דריי קעלמער יידן. די זעקס יידן זיינען: דבורה-מיכל, אָרֶע-פֿייפֿקע לייבאָוויטש און זיין שוועסטער צִילֶע לייבאָוויטש. די קעלמער צאָן דאקטערקע גורוויטש מיט איר שוועסטער און נאך אדריטע. צוזאַמען האבן זיך אין שטעטלטער טורמע אויפגעקלבין ניין יידישע נפשות (מיט די דריי געכאפטע ביי Peleckis). אַלע ניין האט מען ארויסגעפירט פון טורמע, ביים ברעג שטעטל. אַלעמען האבן די מערדער געצוואוּנגען זיך אויסטאָן און לייגן אויפן שניי. דער ווינטער 1941 איז געווען אַשרעקליך קאַלטער. פארן זיך אויסטאן און לייגן נאקיטע אויפן שניי, האבן די אויסוואוּרפן צוגעזאגט כלומרשט אַלע ניין צו באפרייען. איטאַ בראַוז האט זיך נישט אויסגעטאָן. מען האט איר מערדערליך דערשלאָגן מיט די פריקלאדן פון די ביקסן ביז זי איז געפאַלן אין אנמאכט. די מערדער האבן פון דער געחלשטער אראפגעריסן די זאַכן.

דִי ניין האט מען געצוואוּנגען זיך אויסצולייגן אין אקרייז, די קעפ איינע צו די אנדערע. דער אדוואקאַט Kulokśa פערזענליך האט מיט אַרעוואָלווער אַלע ניין דערשאסן. אַלע פאַרטיזאַנער, וואס האבן אויסגעפירט די עקזעקוּציע זיינען געווען פון קליינעם שטעטל Uśventis.

דאס אַלץ האט דער גלח דערציילט דאַן ביידע מיידלעך.

אייניקע פארטיזאַנער זיינען געקומען צום גלח און געמאלדן, אז ער זאל גיין באערדיגן די ניין גע'שמד'טע יידן. ביים גלח האבן געארבעט געפאנגענע רויט ארמייער, וואס האבן אַלע ניין דערשאסענע געבראַכט צום גלח אויפן געהעפט. אַלע ניין האט מען באערדיקט אויפן ליטווישן בית-עולם אין שטעל אין צוויי גריבער. ליובא מיט סאָנען האבן מיט זייערע אויגן געזען, ווי מען האט די ניין דערשאסענע פארבייגעפירט פארביי שטוב. דער גלח האט געלעבט אין שטעטל נעבן קלויסטער.

נאך דעם פאל האט דער גלח געגעבן די מיידלעך זעקס הונדערט רובל און זיי געראטן אוועקצופארן אין שאוולער געטאָ. ביידע מיידלעך זיינען אוועק אין דארף Spaudžiai, 4 קלמ' פון שטעטל און האבן זיך באהאַלטן אויפן פעלד4Note 4 : Presumed reading. אין אבעדל5Note 5 : Presumed reading. פון פויער Gajauskas. די קעלטן זיינען געווען שרעקליכע און סאנע האט דא אפגעפרוירן די פיס. זי האט שוין געהאט פעסט באשלאסן זיך אריינצוּווארפן און דערטרונקען אין דערבייאיקן אזערע. ליובאַ האט איר אבער אפגעהאַלטן פון זעלבסמארד.

אין צוויי טעג ארום איז דער בעל-הבית פון בעדל געקומען קאכן /סאַמאַגאָן/ בראַנפן און האט באמערקט ביידע יונגע פארפרוירענע מיידלעך. ער האט זיי געבראַכט עסן און פאר סאָנען א פאר וואָליקעס. לענגער בלייבן אין שטעלכל האט ער אבער ניט דערלויבט. דימיידלעך האבן ביי אים אויסגעפועלט און ער האט פאר זיי אויפגעזוכט אפויער, וואס האט זיי אריינגעלייגט אין אפור שטרוי און געבראכט אין שאוול. ער האט דערפאר גענומען זעקס הונדערט רובל. ביידע מיידלעך זיינען מיט גרויס שוועריקייטן אריין אין שאוולער געטא. דער גוטער גלח האט ביידע מיידלעך אויך דא נישט פארגעסן און האט זייער אפט צוגעשיקט פאר זיי פאקליך עסן.

אויך אין געטא האט זיך לויבאַ געהאַט שלעכט. ווי אַ יונגע אַליינשטייענדע מיידל האט מען איר פון געטא געשיקט אין פארשיידענע לאַגערן ביי די שווערסטע ארבעטן. אזוי איז זי געווען אין טארף לאַגער Baćiunai פינף מאָנאַט, דערנאך אין אַ לאַגער נעבן ווידוקלע מיט נאך 50 פרויען און צוויי מענער. דא האבן זיי געארבעט אין אַ הויף פון ס.ס. ביים אפקלייבן קארטאפל. פון דאַנעט ווידער אין אַ טארף לאַגער Gaudučiai. נאכן ענדיקן די טארף ארבעט, האט מען ליובאַן אוועקגעשיקן אין Pavenćiai. אין דעם לאַגער האט מען געארבעט אין א הויף פון ס.ס. די ס.ס. מענער פלעגן די יידן שלאגן און פייניקן. ס'איז דא ליובאַ אפגעווען 11/2 וואכן און האט באשלאסן פון דאנעט צו אנטלויפן.

ליובאַ האט וועגן איר באשלוס געמאלדן דורך אבריוו דעם גלח, וואס האט נאך איר אַרויסגעשיקט א פויער מיט אַ פור.

די יידישע פאליציי אין דעם לאַגער האבן זיך דערוואוסט, אז צוויי מיידלעך קלייבן זיך צוּ אַנטלויפן און האבן שטארק געהִיט, ווייל זיי האבן מורא געהאַט פאר שלעכטע פאָלגן פאר די געבליבענע יידן אין לאַגער.

די מיידלעך זיינען ארויס צו דער ארבעט און אפגעארבעט אַ גאנצן טאָג. פארנאכט ווען מען האט די יידן מיט א פור געפירט פון דער ארבעט, זיינען ביידע אראפגעשפרוּנגען פון פור און זיך באהאַלטן אין קאַנאַווע ביים זייט פון וועג.

דער פויער האט געוואוּסט וואוּ ער דארף קומען זיי נעמען מיט זיין פור. אין ½ שעה נאכן אַראפשפרינגען פון פור, איז ער געקומען צופארן און האט ביידע מיידלעך אוועקגעפירט צו זיך אין שטעטל קורשנער און זיי אפגעהאַלטן א פאר וואכן ביי זיך אין אַשייער. ביידע מיידלעך האבן פאר דער צייט אפגעפארבן די האט. א פויער Fromas, א קורשנער, האט פאר ביידע מיידלעך געמאַכט פאַלשע פעסער. ביידע מיידלעך האט צו זיך צוגענומען א פויער פון דארף Nugary[Nugarės], צוועלף קלמ' פון קורשאַן. זיין פאַמיליע – Porilas Hermanas.

ביידע מיידלעך האבן געלעבט אויף דער פריי, האבן זיך אבער נישט צופיל געווארפן אין די אויגן און ווי מעגלעך אויסגעמיטן אומבאקאַנטע פרעמדע מענטשן. פארן פויער איז אבער געווען צו שווער צו האַלטן צוויי דינסטן און האט באַזראגט אן ארט פאר בתיה יאַוְונעֶר ביי א צווייטן פויער. אבער אויך ביים צווייטן פויער איז באסיע לאנג נישט געווען. זי האט זיך נישט געקענט צופאסן צום פויערישן לעבן אויפן דארף און איר איז געפאלן שווער די ארבעט. זי איז אוועק צוריק צום גלח און פון דארטן האט זי אפגעבלאָנקט עטליכע וואכן איבער די דערפער.

זיינענדיק אין דארף Aukstilki [Aukštelkė], האט זיך באַסיע צופעליק באקאַנט מיט אַן אויסבאַהאַלטענען יידישן בחור, וואס האט געלעבן אויף ארישע דאקומענטן. ביידע האבן זיך אנגעהויבן אפט טרעפן. דער בחור האט אבער פון פריער זיך פארבראַכט מיט אַ ליטווישע מיידל, וואס איז געווארן אויפערזיכטיק און האט אפגע'מסרט אייר געליבטן יידישן בחור צוזאַמען מיט באסיען. מען האט ביידן ארעסטירט און אפגעפירט אין שאוולער טורמע. דעם בחור האט מען געשאסן. בַתְיֶה איז אין טורמע געזעסן ביז די רויטע ארמיי האט אנגעגריפן שאוול. זי מיט נאך צווי אַרעסטירטע יידישע פרויען זיינען פון טורמע צוזאַמען מיט אַנדערע ארעסטאַנטן אַנטלאפן. איינע אַן עלטערע פרוי האט שפרינגענדיק איבערן פארקאַן צובראָכן אפוס און די פארטיזאַנער האבן איר דערשאסן. די איבעריקע זיינען אנטלאפן און געבליבן לעבן, צווישן זיי אויך בַתְיֶה יאַוונער.

ליובא קלאר איז ווייטער פארבליבן ביים פויער Hermnas. זי האט זיך מיט אַלע מעגליכקייטן באַמיט אויסצולערנען אלע ארבעטן, וואס מאכן זיך אלאנד ווירטשאפט. זי האט זיך אויסגעלערנט נישט נאר אַלע פרויען ארבעט, נאר אויך אַקערן. נישט איינמאל האט איר בעל-הבית פארגעווארפן זיין אייגענע פרוי אין פוילקייט און אז זי פארלאזט זיך שוין צופֿיל אויפן יונגן מיידל. לויבא האט זיך באמיט צו זיין נוצלעך אירע רעטער. זי האט פארפיטערט די חזירים און בהמות, האט געמאָלקן קי, געשטריקט, גענייט און אַ גאַנצן טאג נישט גערוּט. אז ס'פלעגט זיין נויטיק פלעגט זי אויך אקערן. דער פויער איז זייער געווען באפרידן פון ליובאַן.

נישט איין געפאר פאר איר לעבן האט זי אויך דא דורכגעלעבט. די לעצטע זייטן פארן אנקום פון דער רויטער ארמיי זיינען די פארטיזאַנער געווארן ווילד און אכזריות'דיק. דער געיעג נאך אויסבאַהאַלטענע יידן האט זיך פארשטארקט, צוליבן פחד פאר לעבן געבליבענע יידישע עדות.

איינמאל האבן זיי געמאַכט אן אבלאַווע אויף דער דארף און געזוכט יידן. ס'האבן זיך פון אַלע זייטן געהערט שאסן. אין מיטן נאכט האט זיך דערהערט א קלאפן אין טיר פון ליובאס הויז. דער מאַן האט זיך דערשראקן און גיך זיך באהאַלטן. אַלע אין שטוב זיינען געווען זיכער, אז די פארטיזאַנער האבן זיך דערוואוסט און זיינען געקומען אַרעסטירן לויבאַן. די פויערטע האט ליובאַן פארגעלייגט צו שפרינגען דורכן פענסטער און אנטלויפן. לויבאַ האט אבער זיך אנטזאַגט, צוגעבנדיק, אז איז שוין צו שפעט און זי מוז ריזקירן און בלייבן אין שטוב.

די פארטיזאַנער זיינען אַריין אין שטוב. די פויערטע איז געווארן שטארק דערשראקן און האט

זיי באַגעגנט מיטן אויסגעשריי: מיין מאַן איז נישט שולדיק, איך בין שולדיק אין אַלץ! די פארטיזאַנער האבן נישט פארשטאַנען וואס זי זאגט און האבן איר בארוּהיגט, אז זיי זיינען געקומען נאר איבערנעכטיגן און מארגן פרי זייען זיי אַוועק. דער פויער איז גלייך ארויס פון זיין באהאלטעניש און אויפגענומען די פארטיזאַנער. זיצנדיק ביים טיש און עסן, האבן די פארטיזאַנער מיט צארן גערעט וועגן אויסבאהאַלטענע יידן, וואס קענען נאך חלילה בלייבן ווי לעבעדיקע עדות קעגן ליטווינער. עך ווען איך כאפ עס איז א יידן, אויף שטיקער וואלט איך אים צעשניטן! – האט איינער פון זיי געקריצט מיט די ציין. ליובאַ איז געלעגן אין בעט אַריבערגעדעקט מיט קאלדרעס איבערן קאפ און האט עס אַלץ געהערט. אויף מארגן פרי זיינען די פאַרטיזאַנער אוועק און ליובאַ האט פרייער אפגעאטעמט. אזיינע פאַלן און ענלעכע זיינען געווען נישט ווייניק.

די רויטע ארמיי האט האסטיק זיך דערנענטערט צום דארף זומער 1944. דער פראָנט האט זיך אבער אפגעשטעלט און דער דארף, איז אריינגעפאַלן אין דער נייטראַלער זאָנע. און צום דארף פלעגן קומען פאַטרוּלן סיי דייטשישע, סיי פון דער רויטע ארמיי.

דער פויער האט לויבאַן מיט א פור פון דער נויטראַלער זאנע געבראכט אין שטעטל קורשאַן צו דער רויטער אַרמיי. דער דארף וואו זי איז געלעגן אויסבאהאַלטן איז באפרייט געווארן מיט גאַנצע צוויי חדשים שפעטער.

נאכן באפרייט ווערן, איז ליובאַ געווען ביים גלח און האט אים אפגעדאַנקט פארן העלפן ראַטעווען איר לעבן. דער גלח האט איר געפרעגט צי זי איז געבליבן א קריסטן, צי זי גייט אין קלוסטער א. א. ווייטער. לויבאַ האט אים דערקלערט אפן, אז זי איז געקומען צוריק צו איר פאלק.

איטשע דער שטעטלשער גארבער, איז געווען אנטלאפן דאן, ווען מען האט די קינדער און 15 פרויען געפירט אין זשאַגער. שפעטער איז צו אים אין דארף צוזאַמען מיט דבורה'לן / 16 יאר/ אַנטלאפן פון זשאַגערער שולן זיין יונגער זון בּערקע / 14-15 יאר/.

דער פאטער מיט זיין זון זיינען געווען ביי אפויער אין א דארף Traulėnai 10-12 קלמ' פון שוּקיאן. דער גארבער פלעגט אויסארבעטן פאר זיין רעטער פעלזלעך. דעם פויער איז געווען אַסאַמאַגאַנשטיק /פלעגט אליין מאַכן בראנפן. די פארטיזאַנער זיינען צו דעם פויער געקומען זוכן סאַמאַמגאָן. איטשע מיט זיין זון האבן באמערקט קומען די פארטיזאַנער און זיינען פון שטוב אנטלויפן. די פארטיזאַנער האבן זיי באמערקט און אנגעהויבן אויף זיי שיסן. מען האט ביידער געכאפט און אוועקגעפירט אין אדערבייאיקן וועלדל און אויף אן ארט דערשאסן. וואוּ זיי זיינען באַערדיקט געווארן איז לויבאַן נישט באקאַנט.

לויבאַ האט ביים פויער געהאַט אַ געלעגנהייט זיך צו איבערצויגן, אז כמעט אלע פויערים, וואס פלעגן קומען צוגאסט, פלעגן מיט פארביטערונג ריידן וועגן די יידן, וועמען זיי האבן באַשולדיקט אין העלפן די סאוועטן ארויספירן ליטווינער אין סיביר. גוט אויף די זש[..],6Note 6 : Unclear, although evidently another derogatory word for Jews. אויף די זשידעס, וואס מען האט זיי אויסגעשאָסן! – פלעגן די פויערים אויף די דערפער נישט איינמאל מיט צארן דערמאָנען די יידן, וואס זיינען שוין לאַנג געלעגן פארניכטערט אין גאַנץ ליטע. לויבאַ ווייס צו דערציילן, אז וויפל איר איז אויסגעקומען זיך צו הערן געשפרעכן פון פויערים וועגן יידן, האבן אַלע געשרייען: Gerai– ס'איז גוט, וואס מען האט די יידן פארניכטעט!

חוץ דעם וואס איז געווען אנטלאפן אין סאוו. פארבאַנד / נאר איינער ראבינאוויטש/ און חוץ די, וואס האבן זיך ביים אנפאַנג קריג באזעצט אין שאוול /אייניגע/ - האבן זיך פון שוקיאַן געראַטעוואעט נאר דריי.

די דריי געראַטעוועטע פון שוּקיאן זיינען: ליובא קלאר, לייבע-שניידער, קלמאָן און זיין ברודער כאַצע זאַק און א קעלמער מיידל בתיה יאַוונער. לייבע איז געווען אַנטלאפן פון די זשאַגערער שולן, האט ארומגעבלאמקט אויף די דערפער דערנאך געקומען אין שאוולער געטא. לייבע איז צום סוף פון שאוולער געטא געווען אנטלאפן אין אדארף און זיך געראַטעוועט.

ווען מען האט די קינדער און פרויען געפירט אין זשאגער זיינען ביידע ברידער כאַצע און קלמן זאַק אַנטלויפן אין אַדאָרף. זיף אַרומגעוואָלגערט איבער די דערפער אהאַלב יאר צייט, זיינען זיי ביידע געקומען אין שאוולער געטא. האבן דורכגעמאַכט דעם שאוולער געטא, שפעטער צו קאַזעצן אין דייטשלאַנד און זיינען דא באפרייט געווארן. ביים אנטלויפן פון שוּקיאן זיינען זיי ביידע געווען נאך קינדער פון 12-14 יאר.

ליובאַ קלאר געדענקט פאָלגענדע ליטווישע פאָליציי און פארטיזאַנער, וואס האבן געפייניקט, ראבירט און שפעטער אקטיוו זיך באַטייליקט אין שיסן די שויקיאַנער יידן נעבן שויקיאַן און אויך שפעטער אין זשאַגער.

דער פאַרוואַלטער פון שוּקיאַנער קאאפעראַטיוו פארן יאר סאוו.... Bernotas

דער שוסטער....Povilas Jočas

זיין ברודער.... Vladas Jočas

דער שרעקלעסטער מערדער פון שטעטל, דער לאַנד-ווירט פון דארף Paviniśkis.... Delininkaitis

דער שניידער.... Radžius

.... Arbatauskas

דער לאַנד-ווירט...Savickas

דער לאַנד-ווירט.... Gričiunas

און דער הויפט מערדער, דער פירער, דער אדוואקאַט....Kulokša

דער קליין סוחר פון שטעטל .... Aleksandras Žykas

דער שרייבער פון urėdija.... Jankus

Raškauskas

Turskis

ביידע לאַנדווירטן פון דארף Paviniškis

חוץ די אלע מערדער האבן זיך נאך באַטייליקט אין פארניכטן די יידן צענדליקער פויערים פון אַרוּמיקע דערפער, וועמעס פאַמיליעס ליובאַ קלאר געדענקט נישט.

אַלע פאקטן, דאַטעס, נעמען פון פערזאָנען און פון געאגראפישע ארטשאפטן, וואס זיינען דורך מיר אנגעגעבן געווארן ביים איבערגעבן דעם גבית-עדות וועגן דער פארניכטונג פון די שוּקיאַנער יידן נעבן שוּקיאן און אויך אין זשאַגער, האב איך אַליין איבערלעבט און האב עס איבערדערציילט ל[...]7Note 7 : Word unclear קאָנאראווסקען און באַשטעטיק דאס אַלץ מיט מיין אייגענעם אונטערשריפט אויף יעדן זייט באַזונדער.

איבערגעבערקע פון גיבת-עדות: ליובא קלאָר

דעם פראטאקאל האט אויפגעשריבן:

אינזש. ל. קאנאראווסקי

Feldaring/Bayem

1947-VIII-23

Dem ejgnhentikn unterszrift

fun feldaringer lagerajnwojnirke

Luba Klor basztetikt der

Preses fun lagerkomitet

E. Reif

Fledaring, d. 23.8.1947