Protocol No. 171

Pese R., Suwałki

8–2–1940

Homeowner

Now: Vilnius

On October 4 or 5, 1939, the Russians left Suwałki. Before they left the city, they ceremonially transferred the city to the delegates of the German army on Magistrate Square. Thereafter, bigger German army detachments entered Suwałki.

The initial two - three days, the Germans behaved calmly and did not bother anyone. They only issued decrees that when Jews encounter a German soldier on the street, they have to go down from the sidewalk and take their hats off. Simultaneously, they decreed for all shops to open.

The residents immediately opened the stores. Then, the Germans went into each Jewish shop, took the cash from the check-outs, expelled the owners and locked the stores after having taken possession of the keys. They did not touch the Christian stores.

My cousin Genye Viner owned a rather big haberdashery store on Kashtshyushka Street 10 (now General Bransch-Straße). Her husband enlisted to the Polish army and was killed near Warsaw. And she remained a widow with two small children. The Germans entered also her store, just as they did with the others, took from the check-out counter several thousand Złoty as well as all her merchandise. My cousin went to the German captain and requested to at least return the cash to her since she was a miserable widow with two orphans. The captain wanted to pay her back thirty Złoty. And when she started crying claiming that she won’t be able to do anything with such a small sum, he cynically replied: You can buy a rope with the money and hang yourself.

I myself had a store for candy, fruits and wine in my house. The first days, the Germans did not bother me thinking that mine was a Christian store. Later, though, they came into my store and took away all my merchandise. They also conducted a search in my home looking for gold and merchandise.

Soon after their arrival in the city, the Germans imposed taxes on Jewish homeowners. From myself they demanded 20 thousand Mark, to which I in turn gave an advance of 800 Guilds.

Whole days, the Jews remained locked in in their apartment because they were snatched up for the dirtiest kind of work on the streets. They did not even spare women and children.

The Germans also started to go to the homes of the rich Jews and robbed everything they could. Many Jews, unable to take it any longer, began to flee to the Soviet territories.

In the first days of the month December, the Germans suddenly issued a decree that the Jews should store up food for three days. In the city, there was a turmoil. One did not know what this meant. I went into the city in order to go shopping but on the way I noticed how the German police led Jews, Jewish women and children. The turmoil got even bigger. People started saying that all Jews will be expelled from the city and sent away to the Lublin Reservation. I immediately returned home and started preparing myself and the children for the journey. Soon, the Christian woman from next door came running to me and said that the Germans are already coming for me. I managed to escape with my children from the apartment through the backdoor and hid in the basement.

Not everyone was as lucky. Hundreds of Jews with their families were chased by the Germans to the synagogue courtyard. The Germans did not allow them to take any baggage – hitting the old and weak with whips if they were not able to walk fast enough.

I was laying with my children in the basement until 3am when

an acquainted Christian led me out. I did not go back into my apartment. The Germans had looted it entirely in the interim and sealed the doors afterwards.

On circuitous routes, I, together with my children, ran away and we met many acquaintances on our way who had also succeeded in hiding from the Germans. We arrived in a village located four kilometres outside of Suwałki and there we hid for 2 days.

In the village, we later got a ride and drove to the Lithuanian border to the village Madani 1Note 1 : uncertain. We drove for 2 days because driving was only possible at night. In the daytime, German patrols stopped [everyone] and sent them back to Suwałki.

All in all, we were 50 individuals at the Lithuanian border. From the remaining Suwałki Jews – around 3 thousand persons were arrested by the Germans and sent off to the Lublin border. 10 individuals saved themselves on the last day by running to the Soviet border. 2 of them – a woman called Dine Maryampolsky and Keltshinski, a shipping clerk – tragically died. The small boat, with which they wanted to cross the river Varta 2Note 2 : uncertain, capsized and they drowned.

We, on the other hand, who came to the Lithuanian border, wandered about no man’s land for three weeks in horrible conditions. Kotlinska, an elderly lady, got ill there and died. We also buried her in no man’s land. Blumberg, owner of a big glass-store, committed suicide, and his wife went insane from her sufferings. Also the dentist Shtern from Suwałki went insane.

At the Lithuanian border, the Germans arrested me and my daughter and they took all the money that I had and then sent us back to Suwałki.

Coming to Suwałki, the Germans wanted to send me off to Lublin. But after much supplicating and pleading, the Germans took me and my daughter back to the Lithuanian border, and this time I made it to Lithuania.

Being in Suwałki for the second time, I learned that in the synagogue there were still 60 arrested Jews sitting to be sent off to Lublin. The Jews there literally died of hunger. At the same time, the Jews from Kalvarija (Lithuania) did a lot. They sent special envoys to Suwałki. And the last one rescued the Jews one by one and took them across to Lithuania. In general, the Jews in Kalvarija did a lot for the Jewish refugees from Suwałki.

Signed: P.R.

פּראָטאָקאָל נומער 171

8–2–1940

פּעסע ר. סוּװאַלק

הויז־אײגנטימערין.

איצט: װילנע.

דעם 4־טן אָדער 5־טן אָקטאָבער 1939 האָבן די רוסן פֿאַרלאָזט סוּװאַלק. פֿאַרן פֿאַרלאָזן די שטאָט האָבן זײ אויפֿן מאַגיסטראַט־פּלאַץ פֿײערלעך איבערגעגעבן די שטאָט די פֿאָרשטײער פֿון דער דײַטשער אַרמײ. דערנאָך זענען גרעסערע דײַטשע אַרמײ־אָפּטײלונגען אַרײַן קײן סוּװאַלק.

די ערשטע צװײ־דרײַ טעג האָבן די דײַטשן זיך פֿאַרהאַלטן רויִק און קײנעם נישט געטשעפּעט. זײ האָבן בלויז אַרויסגעגעבן פֿאַראָרדענונגען, אַז טרעפֿנדיק אַ דײַטשן זעלנער אויף דער גאַס, דאַרפֿן די ייִדן אַראָפּגײן פֿון טראָטואַר און ציען דעם הוט. גלײַכצײַטיק האָבן זײ אויך פֿאַראָרדענט צו עפֿענען אַלע קראָמען.

די אײַנװוינער האָבן גלײַך געעפֿנט די קראָמען. די דײַטשן זענען דאַן אַרײַן אין אַלע ייִדישע געשעפֿטן, צוגענומען פֿון דער קאַסע דאָס באַרע געלט, אַרויסגעטריבן די אײגנטימער און פֿאַרשלאָסן די געװעלבער, צונעמענדיק צו זיך די שליסלען. די קריסטלעכע געשעפֿטן האָט מען נישט גערירט.

מײַן שװעסטער־קינד געניע װינער האָט געהאַט אַ גרעסער גאַלאַנטעריע־געשעפֿט אויף קאַשטשיושקאַ־גאַס 10 (איצט גענעראַל בראַנש־שטראַסע). איר מאַן איז אַװעק אין דער פּוילישער אַרמײ און אומגעקומען בײַ װאַרשע. און זי איז געבליבן אַן אַלמנה מיט צװײ קלײנע קינדער. די דײַטשן זענען, פּונקט װי צו אַנדערע, אַרײַן אויך צו איר אין געשעפֿט, צוגענומען פֿון דער קאַסע אײניקע טויזנט זלאָטעס, װי אויך די גאַנצע סחורה. מײַן קוזינע איז אַװעק צום דײַטשן הויפּטמאַן און געבעטן איר כאָטש צוריקצוגעבן דאָס באַרע געלט, װײַל זי איז אַן עלנטע אַלמנה מיט צװײ יתומים. דער הויפּטמאַן האָט איר געװאָלט צוריקצאָלן 30 זלאָטעס. און װען זי האָט גענומען װײנען, טענהנדיק, אַז זי װעט מיט אַזאַ נישטיקער סומע גאָרנישט קענען אויפֿטאָן, האָט יענער ציניש געענטפֿערט: איר קאָנט פֿאַר דעם געלט קויפֿן אַ שטריק און זיך אויפֿהענגען.

איך אַלײן האָב אין מײַן הויז געהאַט אַ געשעפֿט פֿון זיסװאַרג, פֿרוכטן און װײַנען. די ערשטע טעג האָבן מיך די דײַטשן נישט געטשעפּעט, מײנענדיק, אַז דאָס איז אַ קריסטלעך געשעפֿט. שפּעטער אָבער זענען זײ אַרײַן צו מיר אין געשעפֿט און צוגענומען בײַ מיר די גאַנצע סחורה. מ'האָט אויך דורכגעפֿירט רעװיזיעס בײַ מיר אין שטוב, זוכנדיק גאָלד און סחורות.

די דײַטשן האָבן באַלד נאָך זײער אַרײַנקומען אין שטאָט אַרויסגעלײגט אויף די ייִדישע אײגנטימער פֿון הײַזער קאָנטריבוציעס. פֿון מיר האָט מען געפֿאָדערט 20 טויזנט מאַרק, אויף װעלכע איך האָב געגעבן אַקאָנטאָ 800 גילדן.

די ייִדן זענען גאַנצע טעג געװען פֿאַרשלאָסן בײַ זיך אין די װוינונגען, װײַל אויף דער גאַס האָט מען זײ געכאַפּט צו די שמוציקסטע אַרבעטן. מען האָט אויך נישט געשוינט פֿרויען און קינדער.

די דײַטשן האָבן אויך גענומען גײן איבער די רײַכע ייִדישע הײַזער און אויסראַבירט אַלץ, װאָס האָט זיך נאָר געלאָזט. פֿיל ייִדן, נישט קאָנענדיק מער אויסהאַלטן, האָבן גענומען לויפֿן אין די סאָװיעטישע געביטן.

אין די ערשטע טעג פֿון חודש דעצעמבער האָבן די דײַטשן פּלוצים אַרויסגעגעבן אַ פֿאַראָרדענונג, אַז די ייִדן זאָלן זיך אָנגרײטן אויף 3 טעג שפּײַז. אין שטאָט איז געװאָרן אַ מהומה. מ'האָט נישט געװוּסט, װאָס דאָס זאָל באַטײַטן. איך בין אַרויס אין שטאָט, כּדי צו מאַכן די אײַנקויפֿן, אָבער גײענדיק האָב איך באַמערקט, װי דײַטשע פּאָליצײ פֿירט ייִדן, ייִדשע פֿרויען און קינדער. די מהומה איז געװאָרן נאָך גרעסער. מ'האָט אָנגעהויבן צו שמועסן, אַז מ'װעט אַלע ייִדן אַרויסטרײַבן פֿון שטאָט און זײ אַװעקשיקן אין לובלינער רעזערװאַט. איך בין גלײַך אַװעק צו זיך אַהײם און גענומען זיך און די קינדער גרײטן צו דער רײַזע. באַלד איז צו מיר אַרײַנגעלאָפֿן אַ קריסטלעכע שכנטע און מיר געזאָגט, אַז די דײַטשן גײען שוין צו מיר. דורך אַ הינטערטיר האָב איך מיט די קינדער נאָך באַװיזן צו אַנטלויפֿן פֿון שטוב און זיך באַהאַלטן אין קעלער.

נישט אַלע האָבן אָבער געהאַט אַזאַ גליק. הונדערטער ייִדן מיט זײערע פֿאַמיליעס זענען דורך די דײַטשן געטריבן געװאָרן אין שול־הויף. מ'האָט זײ נישט דערלויבט מיטצונעמען קײן באַגאַזש, שלאָגנדיק מיט נאַהײַקעס די אַלטע און שװאַכע, אויב זײ האָבן נישט געקאָנט אַזוי שנעל גײן.

איך מיט די קינדער בין געלעגן אין קעלער ביז 3 בײַ נאַכט. דאַן האָט אַ

באַקאַנטער קריסט מיך אַרויסגעפֿירט. אין מײַן װוינונג בין איך שוין נישט אַרײַן. די דײַטשן האָבן אין דער צװישנצײַט זי געהאַט פֿולשטענדיק אויסראַבירט און נאָכער פֿאַרחתמעט די טירן.

דורך הינטערװעגן בין איך צוזאַמען מיט די קינדער געלאָפֿן און אויפֿן װעג געטראָפֿן פֿיל באַקאַנטע, װאָס עס האָט זיך זײ אויך אײַנגעגעבן אויסצובאַהאַלטן זיך פֿון די דײַטשן. מיר זענען אָנגעקומען אין אַ דאָרף 4 קילאָמעטער הינטער סוּװאַלק און דאָרט זענען מיר געװען באַהאַלטן 2 טעג.

אין דעם דאָרף האָבן מיר שפּעטער באַקומען אַ פֿור און צוגעפֿאָרן צו דער ליטװישער גרענעץ אין דאָרף מײַדאַני. מיר זענען געפֿאָרן 2 טעג, װײַל פֿאָרן האָט מען געקאָנט נאָר בײַ נאַכט. בײַ טאָג האָבן די דײַטשע פּאַטרולן פֿאַרהאַלטן און צוריקגעשיקט קײן סוּװאַלק.

סך־הכּל זענען מיר געװען בײַ דער ליטװישער גרענעץ אַן ערך 50 פּערזאָן. די איבעריקע סוּװאַלקער ייִדן – אַן ערך פֿון 3 טויזנט פּערזאָן, זענען אַרעסטירט געװאָרן דורך די דײַטשן און אָפּגעשיקט אין לובלינער קאַנט. 10 פּערזאָן האָבן אין לעצטן טאָג זיך געראַטעװעט, לויפֿנדיק צו דער סאָװיעטישער גרענעץ. 2 פֿון זײ – דינה מאַריאַמפּאָלסקי און קילטשינסקי – אַן עקספּעדיטאָר – זענען טראַגיש אומגעקומען. דאָס שיפֿל מיט װעלכן זײ האָבן געװאָלט אַריבער דעם טײַך װאַרטאַ, האָט זיך איבערגעדרײט און זײ זענען דערטרונקען געװאָרן.

מיר װידער, װאָס זענען געקומען צו דער ליטװישער גרענעץ, האָבן זיך דרײַ װאָכן געװאַלגערט אין קײנעמס לאַנד, בײַ שרעקלעכע באַדינגונגען. קאָטלינסקאַ, אַן עלטערע פֿרוי, איז דאָרט קראַנק געװאָרן און געשטאָרבן. מ'האָט זי אויך קובֿר געװען אין קײנעמס לאַנד. בלומבערג, אײגנטימער פֿון אַ גרויס גלאָז־געשעפֿט, איז באַגאַנגען זעלבסטמאָרד, און זײַן פֿרוי איז פֿון צרות משוגע געװאָרן. אויך דער דענטיסט שטערן פֿון סוּװאַלק איז משוגע געװאָרן.

בײַ דער ליטװישער גרענעץ האָבן די דײַטשן אַרעסטירט מיך מיט מײַן טאָכטער און צוגענומען בײַ מיר דאָס גאָרע געלט, װאָס איך האָב געהאַט, און נאַכער אונז אַװעקגעשיקט צוריק קײן סוּװאַלק.

װען כ'בין געקומען קײן סוּװאַלק, האָבן די דײַטשן מיך געװאָלט אָפּשיקן קײן לובלין. אָבער נאָך פֿיל תּחנונים און בקשות האָבן די דײַטשן מיך און מײַן טאָכטער צוריקגעפֿירט צו דער ליטװישער גרענעץ. און דאָס מאָל האָט זיך מיר אײַנגעגעבן אָנצוקומען קײן ליטע.

זײַענדיק צום צװײטן מאָל אין סוּװאַלק, האָב איך זיך דערװוּסט, אַז אין שול זיצן נאָך אַרעסטירט 60 ייִדן, װאָס דאַרפֿן אָפּגעשיקט װערן קײן לובלין. די ייִדן זענען דאָרט ממש אויסגעגאַנגען פֿון הונגער. דערבײַ האָבן די ייִדן פֿון קאַלװאַריע (ליטע) זײער פֿיל געטאָן. זײ האָבן געשיקט ספּעציעלע שליחים קײן סוּװאַלק. און די לעצטע האָבן אײנציקװײַז אַרויסגעראַטעװעט די ייִדן און זײ איבערגעפֿירט קײן ליטע. בכּלל האָבן די ייִדן אין קאַלװאַריע זײער פֿיל געטאָן פֿאַר די ייִדישע פּליטים פֿון סוּװאַלק.

אונטערגעשריבן: פּ.ר.