Regional historical commission

Białystok, July 2, 1945

[?] number 35

My experiences during the German occupation

Told by Żółtak Etke, 17 years old, who was born and lived until the liquidation of the ghetto in Czyżew, Wysokie Mazowieckie county, voivodeship of Białystok. In hiding since the 1st of November, 1942 in the same area. Lived in Białystok for a certain time after the liberation.

She wrote the protocol herself.

When I heard the shots on the night of the 1st of November, I understood that the Germans would definitely deport the Jews again. I decided to run away. I quickly got hold of an axe, cut through the wires and was out. The Germans noticed me and started to shoot at me but I ran away not paying attention to the bullets. I went to a village, which was located 9 kilometers away from the town, to [H]elenowo, in the municipality of Szulborze-Koty, Wysokie Mazowieckie county, voivodeship of Białystok. I came to a peasant I knew, Szwiantkewic [Świątkiewicz] Franciszek, and asked him to hide me for a few days. In the beginning he was not willing, because he was afraid, but I told him that no one saw me coming and he then answered that he would keep me until the 12th of November. It made me very happy. I was not thinking about later. I entered into a cellar and spent all those days there. During night time I would go out for a short time in the street to get some fresh air, because there was no window in the cellar and during the day the entrance to the cellar was covered with hay. I would only eat at 4 in the morning and at 1[0?] in the evening, when no strangers were around.

On the 12th of November 1942 the peasant told me to go. As I was afraid of the Germans, I went to the home of another peasant in the same village, Bogucki Jan. I knew that she [=Bogucki’s wife] has a room, closed with a double wall. I asked her to let me stay in their place. I told her that if she wanted, I would knit her from wool anything she liked. Then it was agreed I would spend a month with her.

On the 22nd of November, as I was sitting in my hiding place, Bogucka ran in to tell me that there were police in the village and they were making searches. I quickly left my hiding place and ran for the woods. In the forest, I hid in a hole in the ground and waited until the night came and I could go back to the village, to my hiding place. At night, when I came back from the forest, Bogucki told me I could not stay in his house anymore, because the Germans had found out about the hiding place and he was afraid they would come unannounced. I left. I started to wander around the villages, and having no place to stay, decided to go to Warsaw to get Polish documents.

On the 25th of December 1942 I went to Warsaw. Immediately upon my arrival, I entered a church on Chłodna street, because I wanted to obtain a birth certificate from a priest. When I entered the church, I approached a priest and asked for a birth certificate. He started to look for my name and surname in the registers. He told me I was not registered. He promised to issue me a birth certificate if I brought witnesses or a godmother. I agreed. I went out in the street to look for some woman who could testify to the priest. While searching, I met a woman whom I asked to go to church with me. When she asked me, for what reason, I told her I would tell her in the church. She asked me again where I was taking her, and then I told her I wanted her to testify to the priest that I had been baptized in the church. In the beginning she refused, but when I gave her half a kilo butter, she agreed to go with me. The priest,

seeing that I brought a godmother, issued me a birth certificate explaining that I was registered, but the register book had been lost. With the certificate I went back to Czyżew. I looked for work in a manor, telling that I came from Warsaw, because people starve there. The German, not suspecting anything, gave me a job. The farm where I worked was not far away from Czyżew.

On the 10th of April police came to the farm looking for a Jewish girl with long braids. It was me. When I heard about it, I wanted to run away, but the farm had already been surrounded by lots of police. They started to look in all the buildings and could not find anyone in the beginning. The policeman Kowalski Stefan from [H]elenowo, municipality of Szulborze-Koty, was also with them and he recognized me and gave me in, because he noticed me working in the manor. When he saw me, he called all the policemen to come. He showed me, telling them that I was a Jewish girl. He even pronounced my name. Then they made me stand against a wall and started to interrogate me to see if I was the person the policeman claimed I was. I said no, I came from Warsaw because I was starving there. The policeman who recognized me told me I was telling a lie. Then they started asking me all kinds of questions about Warsaw and made me recite Christian prayers, thinking that I could not answer correctly if I was Jewish. But I had already learnt everything and recited it by heart as a Polish woman would.

After long hours, seeing that I do not speak confusedly and that they cannot get anything out of me, they beat the policeman Kowalski and let me go free, thinking that I was Polish. But they ordered me to come to Czyżew, because they wanted to make a phone call to my parents in Warsaw. When they left, I wanted to run away, but then decided to stay.

On the 11th of April, I came at the appointed time. I told them an invented address and they started telephoning to Warsaw. When they received an answer that such family was not to be found, they wanted to shoot me for deceiving them. But I had one more idea: I asked them to telephone to the magistrate, explaining than it was possible that my mother had moved to another apartment. They did what I said, telephoned, found out that I was not Jewish and let me go. They drove me back home. When the German saw me, he told me I was alive because I had remained cold-blooded and calm. From then on, he would not allow me to work in the fields, I was a handmaid in his house.

Etke Żółtak, witness

Protocol written by [signature of Etke Żółtak]

Chairman of the historical commission of the voivodeship [signature] Turek

וואָיעוואָדישע היסטאָרישע קאָמיסיע

ביאַליסטאָק 45 7 2

ל. נ' 35

מײַנע איבערלעבענישן אין דער דײַטשער אָקופּאַציע־צײַט

איבערגעגעבן פֿון זשולטאַק עטקע, 17 יאָר אַלט, געבוירן און געלעבט ביז דער ליקווידאַציע פֿון געטאָ אין טשיזשעוו, פּאָוו. וויסאָקי־מאַזאָוויעצק, וואָיעוואָדשאַפֿט ביאַליסטאָק. פֿונעם 1טן נאָוועמבער 1942 זיך אויסבאַהאַלטן אין דער זעלבער געגנט. נאָך דער באַפֿרײַונג אַ געוויסע צײַט געלעבט אין ביאַליסטאָק.

פּראָטאָקאָלירט פֿון דער זעלבער.

אַזוי ווי איך האָב דערהערט דעם 1טן נאָוועמבער בײַ נאַכט שיסן, האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז די דײַטשן וועלן באַשטימט אַרויספֿירן ווידער די ייִדן. האָב איך באַשלאָסן צו אַנטלויפֿן. איך האָב געכאַפּט אויף שנעל אַ האַק און איבערגעהאַקט די דראָטן און איך בין אַרויס. די דײַטשן האָבן מיך באַמערקט און אָנגעהויבן שיסן נאָך מיר, נאָר איך בין אַוועק נישט קוקנדיק אויף די קוילן. איך בין אַוועק אין דאָרף, וועלכע האָט זיך געפֿונען 9 קמ' פֿון שטאָט, אין בעלענאָוואָ[?], גמינע שולבאָזשע־קאָזי,פּאָוו. וויסאָקאָ־מאַזאָוויעצק, וואָיעוואָדשאַפֿט ביאַליסטאָק. איך בין אַרײַן צו מײַנעם אַ באַקאַנטן פּויער, שוויאַנטקעוויטש פֿראַנטשישעק, און האָב אים געבעטן, ער זאָל מיר אויסבאַהאַלטן אַ פּאָר טעג. פֿון אָנפֿאַנג האָט ער נישט געוואָלט, מורא האָבנדיק, אָבער ווען איך האָב אים געזאָגט, אַז קיינער האָט נישט געזען ווי איך בין געקומען, האָט ער מיר געזאָגט, אַז ביזן 12טן נאָוועמבער וועט ער מיך האַלטן. איך האָב זיך זייער דערפֿרייט. אויף ווײַטער האָב איך נישט געקלערט. איך בין אַרײַן אין אַ קעלער און דאָרט די טעג אָפּגעזעסן. בײַ נאַכט פֿלעג איך אַרויסגיין אַ ביסל אויפֿן גאַס כאַפּן אַ ביסל לופֿט, ווײַל אין קעלער איז נישט געווען קיין פֿענצטער און אַ גאַנצן טאָג איז געווען אויפֿן קעלער אַרומגעוואָרפֿן שטרוי. עסן פֿלעג איך נאָר 4 אַזייגער באַגינען און 1[0?]אַזייגער בײַ נאַכט, ווען קיין פֿרעמדע מענטשן זײַנען נישט געווען.

דעם 12טן נאָוועמבער 1942 האָט דער פּויער מיר געהייסן גיין. מורא האָבנדיק פֿאַר די דײַטשן, בין איך אַוועק פֿון אים צו אַ צווישן פּויער אין דעם זעלבן דאָרף, צו באַגוצקי יאַן. איך האָב געוווּסט, אַז בײַ איר איז דאָ אַ צימער אַ צוגעמאַכטער מיט אַ דאָפּלטער וואַנט. איך האָב איר געבעטן, אַז זי זאָל מיר לאָזן אונטערזײַן בײַ איר. איך האָב איר געזאָגט, אַז אויב זי וויל, קען איך איר שטריקן פֿון וואָל וואָס זי וויל. דאַן איז זי באַשטאַנען, אַז איך זאָל בײַ איר אונטערזײַן אַ מאָנאַט.

דעם 22סטן נאָוועמבער, זיצנדיק אַזוי אין מײַן באַהעלטעניש, [קומט] צו לויפֿן באַגוצקאַ און זאָגט, אַז אין דאָרף זײַנען דאָ זשאַנדאַרן און מאַכן רעוויזיעס. איך בין שנעל אַרויס פֿון מײַן באַהעלטעניש און אַוועק אין וואַלד. אין וואַלד בין איך אַרײַן אין אַ גרוב און געוואַרט ביז עס וועט קומען די נאַכט און איך וועל קענען גיין אין דאָרף אַרײַן, אין מײַן באַהעלטעניש. בײַ נאַכט, ווען איך בין געקומען צוריק פֿון וואַלד, האָט מיר באַגוצקי געזאָגט, אַז איך קען שוין מער בײַ אים נישט זײַן, ווײַל די דײַטשן ווייסן שוין פֿון דעם באַהעלטעניש און ער האָט מורא, אַז זיי זאָלן נישט אַרײַנפֿאַלן אומגעריכט. איך בין אַוועק. איך האָב אָנגעהויבן וואַנדערן איבער די דערפֿער און, נישט האָבנדיק וווּ צו זײַן, האָב איך באַשלאָסן אַוועקצוגיין אין וואַרשע אויסאַרבעטן פּוילישע דאָקומענטן.

דעם 25סטן דעצעמבער 1942 בין איך אַוועק קיין וואַרשע. איך בין אַוועק באַלד פֿון מײַן אָנקום אויף כלאָדנאַ גאַס אין קלויסטער אַרײַן, ווײַל איך האָב געוואָלט אַרויסקריגן פֿון גלח אַ מעטריקע. ווען איך בין אַרײַן אין קלויסטער, בין איך צוגעגאַנגען צום גלח און געבעטן אים אַ מעטריקע. ער האָט אָנגעהויבן צו זוכן מײַן נאָמען און די פֿאַמיליע אין די ביכער. ער האָט מיר געזאָגט, אַז איך בין ניט פֿאַרשריבן אין די ביכער. ער האָט מיר צוגעזאָגט צו געבן אַ מעטריקע, ווען איך וועל ברענגען עדות אָדער אַ טויף־מוטער. איך בין אויף דעם באַשטאַנען. איך בין אַוועק אין גאַס זוכנדיק אַ פֿרוי, וואָס וואָלט געקענט גיין זאָגן בײַם גלח עדות. זוכנדיק האָב איך געטראָפֿן אַ פֿרוי, וועלכע איך האָט געבעטן, זי זאָל גיין מיט מיר אין קלויסטער. ווען זי האָט מיך געפֿרעגט פֿאַר וואָס, האָב איך געזאָגט, אַז אין קלויסטער וועל איך איר זאָגן. זי האָט מיך נאָך איין מאָל געפֿרעגט צו וואָס פֿיר איך זי, דאַן האָב איך געזאָגט, אַז איך וויל, אַז זי זאָל גיין זאָגן עדות פֿאַר מיר, אַז איך בין געשמדט אין דעם קלויסטער. זי האָט זיך פֿון אָנפֿאַנג אָפּגעזאָגט, נאָר ווען איך האָב איר געגעבן אַ האַלבע קילאָ פּוטער, דאַן איז זי מיט מיר מיטגעגאַנגען. דער גלח,

זעענדיק, אַז איך האָב געבראַכט אַ קשעסנע־מוטער, האָט ער מיר אַרויסגעגעבן אַ מעטריקע, קלערנדיק, אַז איך בין אײַנגעמאָלדן, נאָר דאָס בוך איז פֿאַרלוירן געגאַנגען. האָבנדיק די מעטריקע בין איך אַוועק קיין טשיזשעוו. איך האָב זיך געמאָלדן אין אַ הויף צו אַרבעטן, זאָגנדיק אַז איך בין געקומען פֿון וואַרשע, ווײַל דאָרט איז הונגער. דער דײַטש, נישט וויסנדיק פֿון גאָרנישט, האָט מיר צוגענומען צו דער אַרבעט. דער הויף וווּ איך האָב געאַרבעט האָט זיך געפֿונען נישט ווײַט פֿון טשיזשעוו.

דעם 10טן אַפּריל זײַנען געקומען אין דעם הויף זשאַנדאַרן זוכנדיק אַ ייִדישע מיידל מיט לאַנגע צעפּ. דאָס בין איך געווען. דערהערנדיק וועגן דעם, האָב איך געוואָלט אַנטלויפֿן, נאָר מען האָט שוין דעם הויף געהאַט אַרומגערינגלט מיט פֿיל זשאַנדאַרן. זיי האָבן גענומען זוכן אין אַלע שטיבער און האָבן פֿון אָנפֿאַנג קיינעם נישט געפֿונען. מיט זיי איז אויך געווען דער פּאָליציסט קאָוואַלסקי סטעפֿאַן פֿון ]בעלענאָוואָ?], גמינע שולבאָזשע־קאָזי, וועלכער האָט מיך געקענט און האָט מיך געמסרט, ווײַל ער האָט מיך געזען אין הויף אַרבעטנדיק. ווען ער האָט מיך דערזען, האָט ער צונויפֿגערופֿן אַלע זשאַנדאַרן. ער האָט געוויזן אויף מיר, זאָגנדיק אַז איך בין אַ ייִדיש־מיידל. ער האָט אַפֿילו געזאָגט מײַן נאָמען. דאַן האָבן זיי מיך צוגעשטעלט צום וואַנט און אָנגעהויבן אויספֿרעגן, צי איך בין דאָס וואָס דער פּאָליציסט זאָגט. דאַן האָב איך געזאָגט אַז ניין, נאָר איך בין געקומען פֿון וואַרשע, ווײַל דאָרטן איז אַ הונגער. דער פּאָליציסט, קענענדיק מיך, האָט מיר געזאָגט, אַז איך זאָג אַ ליגן. דאַן האָבן זיי מיך גענומען פֿרעגן פֿאַרשידענע פֿראַגן וועגן וואַרשע און מאָדליטוועס (תּפֿילות), קלערנדיק אַז אויב איך בין אַ ייִדישע, וועל איך נישט קענען ענטפֿערן. איך האָב זיך שוין אַלץ געהאַט אויסגעלערנט און איך האָב זיי געענטפֿערט אַזוי ווי אַ פּאָלקע אויסנווייניק.

נאָך לאַנגע שעהן, זעענדיק, אַז איך דריי נישט מיט די ווערטער און זיי קענען גאָרנישט אַרויסקריגן פֿון מיר, האָבן זיי דעם פּאָליציסטקאָוואַלסקין גוט צעשלאָגן און מיך געלאָזט פֿרײַ, ווײַל זיי האָבן געקלערט אַז איך בין אַ פּאָלקע. נאָר זיי האָבן מיר באַפֿוילן, אַז איך זאָל קומען אין טשיזשעוו, ווײַל זיי ווילן טעלעפֿאָנירן קיין וואַרשע צו מײַנע עלטערן. ווען זיי זײַנען אַוועקגעפֿאָרן, האָב איך געוואָלט אַנטלויפֿן, נאָר נאָך דעם האָב איך באַשלאָסן צו בלײַבן.

דעם 11טן אַפּריל האָב איך זיך צוגעשטעלט אויף דער באַשטימטער צײַט. איך האָב זיי געזאָגט דעם אויסגעקלערטן אַדרעס, און זיי האָבן גענומען טעלעפֿאָנירן קיין וואַרשע. ווען זיי איז געקומען אַן ענטפֿער, אַז אַזאַ פֿאַמיליע איז נישטאָ, האָבן זיי מיך געוואָלט גיין שיסן, דערפֿאַר ווײַל איך האָב זיי אָפּגענאַרט. נאָר מיר איז נאָך אײַנגעפֿאַלן אַ געדאַנק און איך האָב זיי געהייסן טעלעפֿאָנירן אין מאַגיסטראַט, זאָגנדיק אַז עס קען זײַן אַז די מוטער האָט זיך איבערגעקליבן אין אַ צווייטער דירע. זיי האָבן מיך געפֿאָלגט און טעלעפֿאָנירט און עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז איך בין טאַקע נישט קיין ייִדישע און זיי האָבן מיך געלאָזט פֿרײַ. זיי האָבן מיך אָפּגעפֿירט צוריק אַהיים. ווען דער דײַטש האָט מיך דערזען, האָט ער געזאָגט, דערפֿאַר בין איך געבליבן לעבן, ווײַל איך האָב זיך אויסגעהאַלטן קאַלט־בלוטיק און רויִק. פֿון דאַן אָן האָט ער מיר נישט געלאָזט אַרבעטן אויפֿן פֿעלד, נאָר בײַ אים אין שטוב אַלס פּאָקאָיוּווקע.

עדות עטקע זשולטאַק

פּראָטאָקאָלאַנט זשולטאַק

פֿאָרזיצער פֿון דער וואָיעוו. היסטאָרישער קאָמיסיע י.ת [...]