Testimony of Renata Trau, an 11-year-old, presents in simple words experiences of children in the ghetto: round-ups, hiding, loss of relatives. Children weren’t allowed to stay in the living quarters for the working people. Risking their lives, children of the lower race went out to listen to music and singing.

Protocol No. 884/II

Of the testimony deposed at the Historical Commission in Przemyśl.

Recorded by: Dr. Dawid Haupt, chairman of the Provincial Historical Commission in Przemyśl.

Witness: Renata Trau, born 1934 in Przemyśl, father Leon, mother Golda was killed together with her second daughter at the hands of the hitlerites. Father is by profession a military officer on pension.

Testimony: We lived in our own little house on Dworskiego Street in Przemyśl. When the Germans seized Przemyśl in 1941, my father still ran a little trade of various goods. We had [money] for living and we didn’t lack anything. My sister Tosia was 4 years older than me (she was born in 1930).

I remember that the Germans ordered the Jews to wear armbands. Father didn’t put the armband on for 3 months, but later he had to, because people were shot for not wearing it.

In 1942 we had to move out of our house into the ghetto and there my father had his store of various goods for only 2 weeks, because there was an action in the ghetto. We didn’t have stamps on our papers therefore we had to be resettled. My parents went to the gathering place and we walked them there. My sister and I cried and didn’t want to be

separated, but my father calmed us down, saying that he would come back and my uncle, who was a commandant of the Jewish policemen, 1Note 1 : Ordners - from Yiddish: policemen of the Jewish Police in the ghetto called Ordnungdienst Polizei.2Note 2 : Order Service [interviewer’s remark]. took us to auntie’s apartment in the ghetto. My Aunt had permission to stay in the ghetto and as a result one had to go through document checks. After a few hours, a Gestapo-man came, my aunt showed him a document and said that my sister and I we were her children. My father and mommy didn’t come back and we cried a lot.

Finally they came back from the gathering place, where thousands of Jews were sitting in the line and didn’t dare move. Our uncle Manek Trau, who was the commandant of the Jewish policemen, rescued my parents by saying that my father was a locksmith, although daddy never was a locksmith and didn’t know anything about locksmithing.

It was in the end of July 1943, and again in November there was an action. In the meantime we had to move twice, because the ghetto was made smaller. During the second action we hid in a little still-room, which my father covered with a wardrobe moving it forward with a rope, so no one would be able to recognize whether there was an entry to the still-room behind the wardrobe. Gestapo-men went searching whether Jews were hiding and they came into our apartment. They broke the door down with an axe and made a search of the apartment. Using the axe they broke down a buffet and a wardrobe, behind which the door to the still-room was. Fortunately they didn’t move the wardrobe away. I was terrified when the Gestapo-men were breaking down the wardrobe, but I stood quietly and didn’t cry. There was little room in the still-room and we had to stand there for 24 hours. There, we had bread and water. We relieved ourselves in the bucket. Uncle didn’t come to us until the next day in the evening and told us that the action was over.

After the action the quarter was divided into two parts: one for employed and the other for unemployed. We stayed in the quarter for working people, although my father wasn’t employed. He had to hide there, so the commandant of the labour camp in the ghetto wouldn’t see us. He was a German, an SS-man.

Children weren’t allowed to be in the quarter for working people and because of it we went out on the street only when the commandant wasn’t in the quarter.

In the quarter for working people there was a Jewish orchestra, a little choir and a Jewish ballet. They performed for the Germans, and when the commandant wasn’t there they rehearsed and played for the Jews who ruled in theghetto. They had their own premises and sometimes I snuck out of the house and went there to listen to the music and singing. Janka Haubenówna was singing and Stegmanówna was dancing.

On the 2nd and 3rd of September 1943 there was a third action in the ghetto. Daddy already knew before that there would be an action and hid us in the hiding-place. It was above the attic, and the entrance to this hiding-place was through the opening in the roof, and then sheet iron was slipped in, so no one would notice. There were 18 of us there. Among the others who were saved was Samuel Hauben, who in a few days would be killed by the watchman who patrolled under the fence surrounding the ghetto. Hauben stole things from the apartments abandoned by the Jews during the action and traded those things under the fence for food with the Christian tradesmen. Every time he gave 50 zloty to the watchman (who previously was a Soviet soldier). Once he gave him only 10 zloty and then the watchman killed him, thrusting into his mouth the 10 zloty piece and robbing the dead body.

After that action we found out that the ghetto would be liquidated and all Jews would be taken away. In the face of this my parents decided to hide in town at a Polish woman’s with whom they were acquainted and with whom daddy had previously arranged.

My mommy and sister left earlier and daddy and I were supposed to leave the next day. But it was already too late, because the action started the next morning. Daddy and I hid again in the same hiding-place. This time there were 20 people there. Other people also wanted

to come in there, but daddy didn’t let them, because there was no room and the ceiling below us, above the attic, would collapse. Faced with this, the Jews who didn’t come in, threatened that they would denounce us in case the Germans would detect them.

And so they did.

The next day German soldiers came, they climbed the ladder up to the roof and started to beat us with axes above our hiding-place and called out: Heraus. Everyone came out except daddy, a Jewish woman named Feuerowa and I stayed. We hid under the feather bed, but a German saw my father’s legs sticking out from the feather bed through the opening in the roof and shot in a way that wounded both my daddy’s legs and blood started to run from his wounds.

I got scared of the Germans’ screaming and I yelled for my father to come out and he came out on to the roof with me. From there we went down. The Germans pushed and kicked my father. When we were to leave the building, my father saw Jews standing in the courtyard with their hands in the air and turned to the basement. The Germans were then on the first floor 3Note 3 : First floor here refers to the second floor according to the American standards. and in the courtyard. We hid in the basement, covering ourselves with plywood that was there. My father threw the wrap that he had in his hands into the neighboring basement.

The Germans searched the whole building and were in the basement but they didn’t move the plywood. However, in the other basement, where they found the wrap, they searched thoroughly and even dug.

We sat in the basement until the night and later, wounded in both legs, my father dragged himself on all fours to the apartment and washed the wounds with water. At night my uncle came to us and called over Dr. Schattner who bandaged daddy’s legs.

Uncle told us to hide, because the Germans were going from house to house and blowing up the bunkers, but father couldn’t get up and stayed in bed. The next day the Germans came and blew up the bunkers in the basement and in the attic in the building where

we lived, but didn’t come into our apartment and in this manner we were saved again. I hid under the wardrobe and father hid under the feather bed. It was in the building on 26 Iwaszkiewicza Street.

The next day daddy and I left the ghetto at night in secret and we hid at a Polish woman’s in Przemyśl where mommy was supposed to wait for us. We didn’t find her there, because she had returned to the ghetto to find out what happened to us. On the way to the ghetto a Polish bloodhound encountered her and took all my mommy’s money and jewelry. When mommy was coming back from the ghetto, a Ukrainian policeman encountered her and took her to the commandant of the ghetto, SS-man Schwamberger, who shot my mommy and sister. Daddy and I hid at this lady’s until the Soviets came.

Zeznanie jedenastoletniej Renaty Trau przedstawia w prostych słowach przejścia dzieci w getcie: łapanki, ukrywanie się, utrata bliskich. Dzieciom nie wolno było się znajdować w dzielnicy dla pracujących. Z narażeniem życia wychodziły dzieci niższej rasy słuchać muzyki i śpiewu.

Protokół Numer 884/II

Zeznań złożonych przed Wojewódzką Komisją Historyczną w Przemyślu.

Odbierający zeznania dr Dawid Haupt, przewodniczący Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej w Przemyślu.

Zeznający: Renata Trau, urodzona w 1934 roku w Przemyślu, ojciec Leon, matka Golda zginęła wraz z drugą córką z rąk hitlerowców. Ojciec z zawodu emerytowany urzędnik wojskowy.

Zeznanie: Mieszkaliśmy we własnym domku, przy ulicy Dworskiego w Przemyślu. Gdy Niemcy zajęli w 1941 roku Przemyśl, ojciec prowadził nadal mały handel towarów mieszanych. Mieliśmy na utrzymanie i nie cierpieliśmy żadnych braków. Siostra moja Tosia była starsza ode mnie o 4 lata (urodziła się w roku 1930).

Pamiętam, że Niemcy nakazali Żydom nosić opaski. Ojciec przez 3 miesiące nie ubrał opaski, lecz potem musiał, bo Żydów za nienoszenie opaski strzelano.

W roku 1942 musieliśmy się wyprowadzić z własnego domu do getta i tam miał ojciec jeszcze tylko przez 2 tygodnie sklep towarów mieszanych, gdyż była akcja w getcie. My nie dostaliśmy pieczęci na dokumentach i musieliśmy pójść na wysiedlenie. Rodzice poszli na punkt zborny, a my odprowadzałyśmy ich. Ja i siostra płakałyśmy i nie chciałyśmy się

rozłączyć, lecz ojciec uspakajał nas, że wróci, a wujek, który był komendantem ordnerów1Note 1 : Żydowska służba porządkowa [przypis protokolanta], odprowadził nas do mieszkania cioci w getcie. Ciotka miała prawo pozostać w getcie i jako taka musiała przejść kontrolę dokumentów. Po kilku godzinach przyszedł gestapowiec, ciotka pokazała dokument i powiedziała na mnie i na siostrę, że jesteśmy jej dziećmi. Ojciec i mamusia nie wracali i myśmy bardzo płakały. Wreszcie przyszli rodzice z placu zbornego, gdzie tysiące Żydów siedziało w szeregu i nie śmiało się ruszać. Wujek nasz Manek Trau, który był komendantem ordnerów, wyratował rodziców w ten sposób, że wyreklamował ojca jako ślusarza, chociaż tatuś nigdy nim nie był i nie znał się na ślusarstwie.

Było to w końcu lipca 1943 roku, a w listopadzie była znowu akcja. W międzyczasie musieliśmy się dwa razy przeprowadzić, gdyż zmniejszono getto. W czasie drugiej akcji schowaliśmy się w małej spiżarni, do której ojciec przysunął sznurem szafę tak, iż nie było poznać, czy tam za szafą jest wejście do spiżarni. Gestapowcy chodzili kontrolować, czy się Żydzi nie ukryli i weszli do naszego mieszkania. Drzwi rozbili siekierą i przeszukali mieszkanie. Rozbili siekierą kredens i szafę, za którą były drzwi do spiżarni. Jednak na nasze szczęście szafy nie odsuwali i odeszli. Strasznie bałam się wtedy, gdy gestapowcy rozbijali szafę, ale stałam cicho i nie płakałam. W spiżarni było mało miejsca i musieliśmy stać przez całą dobę. Mieliśmy tam chleb i wodę. Na stronę chodziliśmy na wiaderko. Dopiero na drugi dzień wieczorem przyszedł do nas wujek i powiedział, że akcja skończona.

Po akcji podzielono dzielnicę na dwie części: dla zatrudnionych i niezatrudnionych. Myśmy zostali na dzielnicy pracujących, chociaż ojciec nie dostał zatrudnienia. Musiał się tam ukrywać, aby komendant obozu pracy w getcie nie widział nas. Był to Niemiec, SS-owiec.

Dzieciom nie wolno było znajdować się na dzielnicy dla pracujących i dlatego wychodziłyśmy na ulicę tylko wtedy, gdy nie było komendanta w dzielnicy.

W dzielnicy dla pracujących była orkiestra żydowska, był mały chór i był balet żydowski. Występowali oni przed Niemcami, a gdy komendanta nie było, ćwiczyli i grali dla Żydów, którzy rządzili w getcie. Mieli własny lokal i ja czasami wykradałam się z domu i chodziłam tam słuchać muzyki i śpiewu. Śpiewała Haubenówna Janka, a tańczyła Stegmanówna.

Dnia 2 i 3 września 1943 roku była trzecia akcja w getcie. Tatuś już wcześniej wiedział, że będzie akcja i ukrył nas w kryjówce. Znajdowała się ona nad izbą strychową, a wchodziło się do tej kryjówki przez otwór w dachu, a potem blachę na dachu się wsuwało, by nic poznać nie można. Było nas tam 18 osób. Między innymi uratował się tam Samuel Hauben, którego za kilka dni zastrzelił strażnik, który patrolował pod płotem otaczającym getto. Hauben kradł rzeczy z mieszkań opuszczonych w czasie akcji przez Żydów i zamieniał te rzeczy pod płotem na żywność u handlarzy chrześcijańskich. Za to za każdym razem dawał strażnikowi (który był poprzednio żołnierzem sowieckim) 50 złotych. Jednego razu dał mu tylko 10 złotych i wtedy strażnik zastrzelił go, wepchnął mu owe 10 złotych do ust, a trupa obrabował.

Po tej akcji dowiedzieliśmy się, że będzie się likwidowało getto i że wszystkich Żydów wywiozą. Wobec tego postanowili rodzice ukryć się w mieście u jednej znajomej Polki, z którą tatuś się wcześniej umówił.

Mamusia z siostrą wyszły wcześniej, a ja i tatuś mieliśmy wyjść następnego dnia. Jednak już było za późno, gdyż następnego dnia rano rozpoczęła się akcja. Tatuś i ja ukryliśmy się znowu w tej samej kryjówce. Tym razem było tam 20 osób. Inni ludzie chcieli także

wejść, ale tatuś nie pozwolił, bo nie było miejsca i sufit pod nami nad pokojem strychowym groził zawaleniem. Wobec tego Żydzi, którzy nie weszli, zagrozili, że jeżeli ich Niemcy wykryją, to oni nas wydadzą.

I tak też zrobili.

Następnego dnia przyszli żołnierze niemieccy, wleźli po drabinie na dach i poczęli bić nad naszą kryjówką siekierami i wołać Heraus. Wszyscy wówczas wyszli, tylko tatuś, ja i jedna Żydówka Feuerowa zostaliśmy. Schowaliśmy się pod pierzyny, ale Niemiec zobaczył przez otwór w dachu nogi ojca wystające spod pierzyny i strzelił tak, iż zranił tatusia w obie nogi i krew poczęła mu się lać z ran.

Ja nastraszyłam się krzyku Niemców i krzyczałam do ojca, by wyszedł i ojciec wyszedł na dach ze mną. Stąd poszliśmy na dół. Niemcy pchali ojca i kopali. Gdyśmy już mieli wyjść z kamienicy, ojciec zobaczył na podwórzu Żydów stojących z rękami do góry i wtedy ojciec skręcił do piwnicy. Niemcy byli wtedy na I-ym piętrze i na podwórzu. W piwnicy schowaliśmy się, zasłaniając się dyktą, która tam stała. Zarzutkę, którą ojciec miał w ręku, rzucił do sąsiedniej piwnicy.

Niemcy przeszukali za nami cały dom i byli w piwnicy, lecz dykty nie poruszyli. Natomiast w drugiej piwnicy, gdzie znaleźli zarzutkę, szukali dokładnie i nawet kopali.

W piwnicy siedzieliśmy do nocy, a później ojciec ranny w obie nogi powlókł się na czworakach do mieszkania i zmył wodą rany. W nocy przyszedł do nas wujek i przywołał lekarza, dr Schattnera, który obandażował tatusiowi nogi.

Wujek kazał nam się ukryć, gdyż Niemcy chodzą od domu do domu i wysadzają bunkry, lecz ojciec nie mógł wstać i pozostał w łóżku. Następnego dnia przyszli Niemcy i wysadzili w tej kamienicy, gdzieśmy

mieszkali, bunkry w piwnicy i na strychu, lecz do naszego mieszkania nie weszli i tak znowu uratowaliśmy się. Ja wtedy ukrywałam się pod szafą, a ojciec ukrył się pod pierzyną. Było to w kamienicy przy ulicy Iwaszkiewicza 26.

Następnego dnia tatuś wyszedł ze mną w nocy po kryjomu z getta i ukryliśmy się u jednej pani Polki w Przemyślu, gdzie mamusia miała na nas czekać. Jednak nie zastaliśmy mamusi już tam, gdyż wróciła do getta dowiedzieć się, co się z nami stało. Po drodze do getta spotkał ją wywiadowca policyjny Polak, który zabrał mamusi wszystkie pieniądze i biżuterię. Gdy z getta mamusia wracała, spotkali ją policjanci ukraińscy i odprowadzili do komendanta getta, SS-owca Schwambergera, który mamusię i siostrę moją zastrzelił. Ja i tatuś ukrywaliśmy się u tej pani aż do nadejścia Sowietów.