Kharkiv

in: Murderers of People: Materials about the Murders of the German Occupiers in the temporarily occupied Soviet territories , collected and assembled by Ilya Ehrenburg (Moscow: Der Emes, 1944), 10–18

On October 24, 1941, the Germans invaded Kharkiv. It is difficult to convey the horror that I was seized by. Yet, the desperate situation forced me, a Jewish child, to stay in Kharkiv.

The Fascist demonstrated what they were capable of already on the very first day. On the squares, Soviet people were hanging. The next day, the Germans started to rob. One was not able to sit at home. Every moment, you could hear a knock on the door: Open up! They usually took everything – food, clothes. After that, they started to take hostages. The hotel International was packed with unfortunate victims. The windows were shattered, the rooms over-crowded – no place for laying or sitting down. During interrogations, they usually beat up the arrestees. They were held for roughly ten days and then, already half-dead, shot dead.

Once, a crowd assembled on the yard next to the building of the Area Committee 1Note 1 : געגנטקאָם = Райком (Районный комитет) is a Soviet abbreviation for Area Committee, see Glossary of Soviet Military and Related Abbreviations (Washington, D.C.: Department of the Army, 1957), 131. – there was a radio there. I passed by to get water. And suddenly we saw how from the highest floor of the building they let down a young man on a rope. At first we did not understand what it is. A heartrending cry was heard: Help! The unfortunate remained hanging from the balcony. The frightened crowd dispersed into all directions.

This was the morning after I had a bad dream, as if my dream gave me a foreboding about the future.

They demanded that my building provides 10 Jews to be sent to work. I was not among them. After the people finished the work, they were sent to the International as hostages. I began to wait for my turn.

On December 15, they wanted all Jews of our building as hostages. I decided that I won’t fall into the hands of the murderers alive and that I will commit suicide instead. I did not have any poison, but I found a razorblade. Ten times I cut my wrist with the blade, but due to my inexperience I was unable to reach the vein. From the loss of blood I lost consciousness. I regained consciousness from a knock at the door. They notified me that today is December 15, 1941: all Jews are obliged to leave the city and move into the barracks which are behind the tractor factory – 12 kilometres away from Kharkiv. The blood ran from my wound, I hardly understood what was going on.

It is hard to describe the image – 15 thousand people, or even more, walked on Staro-Moskovsky Street to the tractor factory. Many of them carried things. There were sick people, even paralysed ones. They were carried by others. The path from Staro-Moskovsky Street to the tractor factory was paved with dead bodies from old people, children, and sick people.

In the evening, we arrived at our new domicile. I entered the barrack. Instead of windows, there were big holes without window panes. The doors could not be closed. There was nothing to sit on. A ice-cold wind was blowing. I was weakened by the blood loss and fainted. I regained consciousness from a cry: a woman with child were crying. There were more and more people, it was very cramped, and in the darkness someone fell on top of the woman with an infant. The baby cried. When the mother saw that the child stopped moving, she started screaming:

Help! This is all that is left to me – my husband and son were hanged. What could we do, though? Turning on the lights was prohibited. The baby died.

I ended up in a bad barrack. We were fifty people. Some were lucky – they bought bunk beds. On each bunk, 5–6 men were laying. It was bitterly cold. I slept on the floor. My hands and feet froze from the cold.

Another misfortune was waiting for me. I have just one sister. A long time ago, 30 years to be exact, she converted to Christianity and in her passport she is registered as Russian. I lay on the floor and thought about the past. Suddenly, I turned around, as if somebody pushed me, and I saw my only dear sister. Four days, she sat with me in the barrack. There were good people around, who helped her, and she escaped. She had a Russian passport after all and it was easier to help her than me. We did not say goodbye properly, so she would not turn around. I only looked at her and wanted to hand over everything to her with this one look.

The wound on my wrist did not close. I was suffering from the cold and from hunger. The Germans would usually let us go to the market or to get water if we gave things in return. The Germans continuously killed people. I saw how a boy was walking. The Germans yelled to him: Ey, Jude! When the boy approached them, a German threw him into a pit and pressed his foot onto him, then he shot him dead. Before the decree was issued that everyone should be shot, they usually killed around fifty people every day. Once they announced: If we hear children cry during the night, we will shoot everyone. But how can you demand from a baby not to cry? They could not be diapered, they were laying wet in the cold. The mothers’ milk had dried up from all the hardships, there was nothing to nurse them with.

I managed to change barracks – no. 9. This barrack was lucky: it was the last in line for the massacre.

The Germans tried to swindle us into going to the massacre. In the third week, they announced: those, who want to be drafted for work in Poltava, Lubny and Romny, should go in front. It was as if a needle stung into my heart and I remembered my bad dream. 800 men signed up. I saw how they were put into trucks. They were not allowed to take anything. Soon enough, we heard a shootout. The next day, they already no longer asked who wanted to go. They snapped up women, tore them away from their children and threw them into the trucks. The men were chased on foot.

I gathered the last drop of strength and went into the adjacent barrack. I entered hell: dead people, dishes, down from the pillows, clothes, food, everything mixed up. In one corner, a dead woman lay on a bed with her hand dangling, and a small child was sucking on her dead fingers. In the other corner, a dead old man was lying.

I don’t quite remember how I made it to my barrack. I just really wanted to live. I envied a dog, a cat – they had the right to live, nobody hunted them down, and I, simply because I am a Jewish child, I have to die.

Every day from the early morning hours, we sat and waited for our death. Once, we had a moment of respite. From the direction of Saltiv, a cannon shootout could be heard. The doomed thought that this was our army. They said: They will save us and embraced each other and cried. As it turns out, I have strong nerves since I endured.

Finally, the day next to last arrived. In the evening, a young pregnant woman was brought into our barrack. When she learned that

she will be killed tomorrow together with everyone else, she started to be in labor. I could not sleep because of her cries. In this very night, I decided to run away.

At dawn, I got ready. I put a bedsheet into the pocket of my coat in order to bandage my wound again and went off. At every turn, there were Gestapo men with guns. What to do, where to go? They will kill you either way… There was no time to think things through, every second was precious. Right this second, an officer called out to the soldiers to sort through the things of the Jews which were lying on the truck. I lay down on the ground and crawled towards the ravine. The Germans turned around. I crawled into the snow and covered myself with the bedsheet. I lay like this on the frozen ground in minus forty degrees until the next morning. As soon as it dawned, I started to crawl and reached the other side of the ravine, with great effort I crawled all over. It was bitterly cold, and there were not patrols standing beside the ravine. My heart was throbbing when I walked through the village. I was afraid of every look.

Where should I go? People will surely be afraid to let me in since you get the death penalty for it. My closest friends were the family of Kyril Arsentyevitsh Redko. They hid Jews risking their lives. They were denounced and almost got killed. I knew about this and did not want to get them into trouble.

So where should I go? It is almost nighttime. I won’t be able to get out of the city. I found a public toilet which consisted of three cabins. There, I stayed for three days and four nights. It is difficult to describe the horror. It was terribly cold, the wind blew through every crack. I had frost bites all over. I did not have any bread, not a drop of water. Every minute somebody could have found me. On the fourth day, I started to freeze to death. Suddenly, I felt warm. I heard how I said: Water!

A bit of water!... I don’t know how I made it through to the next morning. Exceeding all strengths, I got up from the dirty floor and went out. I went to Kyril Arsentyevitsh. I kept falling down. Thankfully, they lived close to the location where I had taken refuge. They received me warmly. I stayed with them for three days. When I recovered a little, I felt again that I am a human being equal to all others. They gave me food and with a broken heart said goodbye to me.

My feet did not want to go on anymore. They felt like wooden blocks. I set out in the direction of Lyubotyn. It is a horrible thing to be on one’s way without knowing where to. Who will take me in? Who needs me?

With difficulty, I made it to Korotysh. I entered several cottages, requested to stay for the night, but was turned down. I decided to find a place where nobody would notice me and to freeze to death there. But before that I went into the last cottage. I was lucky, they let me stay for the night. In the morning, there was a big snowstorm and the mistress of the house felt sorry for me and let me stay with them. I stayed with them for three weeks. Germans often came to the cottage. They were looking for partisans, but they miraculously did not find me.

Eventually, I had to leave them as well. I was not able to walk, however. My feet had turned into a black, purulent mass. Before I departed, the homeowner’s mother-in-law said to me: Wait. She escorted me to the doctor in the cottage laboratory. He examined me and said: Your feet are lost. This felt like a second death sentence. What shall I do in my situation without feet?

I want to relate something about the doctor. Unfortunately, I don’t know his family name but he was called Petro. He sent me to the hospital in Lyubotyn and used to come to

renew my compresses. This was a wonderful Soviet person. He suspected who I was. When the nurse whispered something to him while writing down my family name, he replied: This is not relevant to us. Our responsibility is to help this woman.

And so I lay in the hospital in Lyubotyn. For me, it was paradise. I lay on a soft bed, nobody chased me away. I was given food twice a day. And even if this was not much, it was at least a warm meal. I remained in the hospital like this for six months – from February 7, 1942, to July 2, 1942. I was lucky: when I was hospitalized, they did not look at my passport. And I did not let go of the passport the whole time. I hid it in between the mattresses.

I feel terrible when I think about how they amputated the toes of both my feet and after that cut off the inner bones. After a month, I got a fever – 40 degree. I could only lay on my back. I was not able to sleep because of the pain. I only wanted one thing – to die in the hospital. When the hospital releases me – where will I go? I envied every dying person. Then I understood how lucky people are who die a natural death.

When sick people were brought in from Kharkiv, I usually hid my face under the blanket and looked out with just one eye – what if I see a familiar face? The staff treated me really well, helped me in any way they could. The surgeon also gave me a lot of attention. In short, it was in this hospital that I found my salvation. Once, a sick woman was brought in from Kharkiv. She was severely ill and soon died. She was 38 years old. I had just one thought on my mind – her passport could save my life. And I got a hold of this very passport.

When I was released from the hospital, I stayed with a hospital nurse for two weeks. After that time, I went on my way. I decided to try and find my sister. I guessed where she might have gone to. The way to get there was not an easy one, though. The wounds on my feet had not healed yet and I had to go by foot, hungry on top of it. When I arrived in Mertshik, I felt that I could not go on – I was too weak. I wanted to get on a train, but a German asked me whether I have a passage permit. He threw me out of the wagon. A policeman advised me to go to the commander to get the passage permit. The commander, however, turned out to be a wild animal, not a human being. He did not listen to me to the end and started screaming: To hell! Get out.

I sat at the train station until the evening. Then I went to the building where train workers lived. I met a kind-hearted woman there. She fed me and let me stay over night. She also helped me obtain a passage permit.

I could not imagine the happiness I would feel – is it possible that I will see my only, my dearest sister soon? Maybe these animals killed her? The train departed from Kharkiv. I hid in a corner so that nobody catches sight of me. At 2pm, I arrived in the shtetl Smorodyne. I crossed the street and suddenly I understood that I won’t be able to find my sister – after all, I cannot inquire about her since this will arouse suspicion.

Some woman noticed how lost I was. She asked: What is with you? I replied that I was tired and hungry. She took me to her home. They gave me food, bread. I threw myself on it. I was blushing out of shame. I said: Pardon me. I just want to finish one meal, not more. I stayed with them for

one and a half months, cooked for them, cleaned the house. This woman played a big role in my life. It turned out that she is an acquaintance of my sister.

How should I convey to you our reunion? I wanted to throw myself at my sister, to embrace her, to kiss her – I was convinced after all that she had died, and she – that I was long gone. Yet, our conversation was cold. We pretended that we don’t really know each other. We had to have iron patience to persevere.

I stayed in Smorodyne for one year and three months. I was as a chef, a nanny, a beggar and lingered in different corners of the city.

I saw how the German barbarians took revenge on the youth. Immediately after examining them, they confined them in a special building and they wouldn’t even allow them to say goodbye to their families. Relatives used to run after them, and the bandits used to shoot at them in turn. There were many cases in which the teenagers maimed themselves or committed suicide everything so that they don’t have to go to Germany. It was usually a horrific scene when trains departed. The train station trembled from the cries. The unfortunate children screamed: Where do you take us to, murderers? The relatives were not allowed to approach the train.

The front came closer. For two weeks, we stayed in the basement. Two written orders were sent to our house. And finally, our army entered Smorodyne. I was so happy! Ours!

So I returned home – to Kharkiv. I can walk around freely and look everyone in the eyes… It seems to me that after all of the things I have experienced, I love our homeland even stronger. This is a country in which every human being has the right to live.

Maria Markovna Sokol.

Kharkiv, November 1943.

כאַרקאָװ

אין: אין: מערדער פֿון פֿעלקער: מאַטעריאַלן װעגן די רציחות פֿון די דײַטשישע פֿאַרכאַפּער אין די צײַטװײַליק אָקופּירטע סאָװעטישע ראַיאָנען, געזאַמלעט און צונויפֿגעשטעלט פֿון איליאַ ערענבורג (מאָסקװע: דער עמעס), 10–18

דעם 24 אָקטאָבער 1941 יאָר זײַנען אין כאַרקאָװ אַרײַן די דײַטשן. שװער איבערצוגעבן דעם גרויל, װאָס האָט מיך אַרומגעכאַפּט. נאָר די אויסװעגלאָזע לאַגע האָט דאָך געצװוּנגען מיך, אַ ייִדיש־קינד, צו בלײַבן אין כאַרקאָװ.

די פֿאַשיסטן האָבן באַװיזן, װאָס זײ קאָנען, שוין דעם ערשטן טאָג. אויף די פּלעצער זײַנען געהאַנגען סאָװעטישע מענטשן. אויף מאָרגן האָבן די דײַטשן אָנגעהויבן ראַבעװען. אין שטוב האָט מען ניט געקאָנט זיצן. יעדער רגע פֿלעגט זיך דערהערן אַ קלאַפּ אין טיר: עפֿן! זײ פֿלעגן נעמען אַלץ – פּראָדוקטן, זאַכן. דערנאָך האָבן זײ אָנגעהויבן כאַפּן ערבֿניקעס. דער האָטעל אינטערנאַציאָנאַל איז געװען געפּאַקט מיט די אומגליקלעכע קרבנות. די פֿענצטער זײַנען דאָרט געװען אויסגעהאַקט, די צימערן געפּאַקט, – ניט לײגן זיך, ניט זעצן זיך. בעתן פֿאַרהער פֿלעגט מען די אַרעסטירטע שלאָגן. מע האָט זײ געהאַלטן אַ טאָג צען, און דערנאָך, שוין האַלב טויטע – צעשאָסן.

אײנמאָל האָט זיך אויפֿן פּלאַץ לעבן דער געבײַדע פֿונעם געגנטקאָם פֿאַרזאַמלט אַן עולם – דאָרט איז געװען אַ ראַדיאָ. איך בין פֿאַרבײַגעגאַנגען נאָך װאַסער. פּלוצעם זעען מיר, װי פֿון העכסטן שטאָק לאָזט מען אַראָפּ אויף אַ שטריק אַ יונגנמאַן. מיר האָבן פֿון אָנהײב ניט פֿאַרשטאַנען, װאָס איז עס אַזוינס. עס האָט זיך דערהערט אַ האַרצרײַסנדיקער געשרײ: ראַטעװעט!. דער אומגליקלעכער איז געבליבן הענגען אויף אַ באַלקאָן. אַן איבערגעשראָקענער, איז זיך דער עולם פֿונאַנדערגעגאַנגען איבער די הײַזער.

דאָס איז געװען אינדערפֿרי נאָך אַ שװערן חלום, פּונקט װי כ'װאָלט אין חלום געהאַט אַ פֿאָרגעפֿיל װעגן דער צוקונפֿט.

פֿון אונדזער הויז האָט מען אַרויסגעפֿאָדערט 10 ייִדן צו שיקן זײ אויף אַרבעט. איך בין צװישן זײ ניט געװען. נאָך דעם, װי די מענטשן האָבן געענדיקט די אַרבעט, האָט מען זײ אַװעקגעשיקט אין אינטערנאַציאָנאַל אַלס ערבֿניקעס. איך האָב גענומען װאַרטן אויף מײַן רײ.

דעם 15־טן דעצעמבער האָט מען אַרויסגעפֿאָדערט אַלס ערבֿניקעס אַלע ייִדן פֿון אונדזער הויז. איך האָב באַשלאָסן קײן לעבעדיקע ניט אַרײַנפֿאַלן צו די מערדער אין די הענט אַרײַן און באַגײן זעלבסטמאָרד. קײן סם האָב איך ניט געהאַט, נאָר איך האָב געפֿונען אַ גאָלמעסערל. אַ מאָל צען האָב איך אַרײַנגעשניטן דאָס מעסערל אין האַנט אַרײַן, נאָר אויס אומדערפֿאַרנקײַט האָב איך זיך ניט געקענט דערקלײַבן צו דער װענע. פֿון בלוט־פֿאַרלוסט האָב איך געחלשט. געקומען צו־זיך בין איך פֿון אַ קלאַפּ אין טיר. מע האָט מיר אָנגעזאָגט, אַז הײַנט איז דער 15־טער דעצעמבער 1941 יאָר: אַלע ייִדן זײַנען מחײבֿ פֿאַרלאָזן די שטאָט און אַװעקגײן אין די באַראַקעס, װאָס הינטער דעם טראַקטאָר־זאַװאָד – דאָס איז 12 קילאָמעטער פֿון כאַרקאָװ. בײַ מיר האָט גערונען בלוט פֿון די װוּנדן, איך האָב שלעכט באַנומען, װאָס עס טוט זיך.

עס איז שװער צו באַשרײַבן דאָס בילד – 15 טויזנט, און אפֿשר מער, זײַנען געגאַנגען איבער דער סטאַראָ־מאָסקאָװסקער גאַס צום טראַקטאָר־זאַװאָד. פֿיל פֿון זײ האָבן געשלעפּט זאַכן. עס זײַנען געװען קראַנקע, אַפֿילו פּאַראַליזירטע. זײ האָט מען געטראָגן אויף די הענט. דער װעג פֿון סטאַראָ־מאָסקאָװסקאַיאַ ביז דעם טראַקטאָר־זאַװאָד איז געװען פֿאַרזײט מיט טויטע קערפּערס פֿון אַלטע לײַט, קינדער, קראַנקע.

אין אָװנט זײַנען מיר געקומען אין אונדזער נײַ װוינאָרט. איך בין אַרײַן אין אַ באַראַק. אַנשטאָט פֿענצטער זײַנען געװען גרויסע לעכער אָן שויבן. די טירן האָבן זיך ניט פֿאַרמאַכט. זיצן איז ניט געװען אויף װאָס. עס האָט געבלאָזט אַן אײַז־קאַלטער װינט. איך בין אָפּגעשװאַכט געװאָרן פֿון בלוט־פֿאַרלוסט און בין געפֿאַלן אָן באַװוּסטזײַן. געקומען צו־זיך בין איך פֿון אַ געשרײ: עס האָבן געשריִען אַ פֿרוי מיט אַ קינד. מענטשן איז געװאָרן אַלץ מערער, עס איס געװען זײער ענג, און אין דער פֿינצטער איז עמעצער געפֿאַלן אויף אַ פֿרוי מיט אַ זויג־קינד. דאָס עופֿעלע האָט אַ געשרײ געטאָן. װען די מוטער האָט דערזען, אַז דאָס קינד האָט זיך אויפֿגעהערט צו רירן, האָט זי אָנגעהויבן שרײַען:

ראַטעװעט! דאָס איז אַלץ, װאָס בײַ מיר איז געבליבן – דעם מאַן און דעם זון האָט מען אויפֿגעהאַנגען. װאָס האָט מען אָבער געקאָנט טאָן? אָנצינדן ליכט האָט מען פֿאַרװערט. דאָס עופֿעלע איז אומגעקומען.

איך בין אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ שלעכטן באַראַק. דאָרט זײַנען געװען פֿופֿציק מענטשן. אײניקע האָט אָפּגעגליקט – זײ האָבן געקויפֿט בעטלעך. אויף יעדעם בעטל זײַנען געלעגן 5–6 מאַן. די פֿרעסט זײַנען געװען זײער שטאַרקע. איך בין געשלאָפֿן אויפֿן דיל. די הענט און פֿיס האָבן געגליװערט פֿון קעלט.

מיך האָט דערװאַרט אַ נײַער אומגליק. איך האָב אײן אײנציקע שװעסטער. שוין לאַנג, אַ יאָר דרײַסיק צוריק, האָט זי זיך געשמדט, און אין פּאַס בײַ איר איז פֿאַרשריבן, אַז זי איז אַ רוסישע. איך ליג אויפֿן דיל און דערמאָן זיך אָן דער פֿאַרגאַנגענהײַט. פּלוצעם האָב איך זיך אומגעקוקט, אָט פּונקט װי עמעצער זאָל מיך אַ שטופּ טאָן, און איך זע מײַן אײנציקע, טײַערע שװעסטער. פֿיר טעג איז זי געזעסן מיט מיר אין באַראַק. עס האָבן זיך געפֿונען גוטע מענטשן, װאָס האָבן איר געהאָלפֿן, און זי איז אַנטלאָפֿן. בײַ איר איז געװען אַ רוסישער פּאַס, און איר איז לײַכטער געװען צו העלפֿן, װי מיר. כּדי מע זאָל זיך ניט אַרומקוקן, האָבן מיר זיך ניט געזעגנט. איך האָב בלויז אַ קוק געטאָן אויף איר, געװאָלט מיטן קוק איבערגעבן אַלץ.

די װוּנד אויף דער האַנט האָט זיך ניט פֿאַרמאַכט. איך האָב געליטן קעלט און הונגער. די דײַטשן פֿלעגן אונדז לאָזן אויפֿן מאַרק אָדער נאָך װאַסער, אויב מע פֿלעגט זײ דערפֿאַר געבן זאַכן. די דײַטשן האָבן געהאַלטן אין אײן הרגענען. איך האָב געזען, װי ס'איז געגאַנגען אַ ייִנגעלע. די דײַטשן רופֿן אים צו: אײ, יודע! װען דאָס ייִנגעלע איז צוגעגאַנגען, האָט אַ דײַטש אַ שלײַדער געטאָן אים אין אַ גרוב און צוגעדריקט מיטן פֿוס, דערנאָך האָט ער אויסגעשאָסן. אײדער ס'איז אַרויסגעגעבן געװאָרן דער באַפֿעל װעגן צעשיסן אַלעמען, פֿלעגן זײ יעדן טאָג הרגענען אַ מענטש פֿופֿציק. אײנמאָל האָבן זײ געמאָלדן: אויב מע װעט באַנאַכט הערן װײנען קינדער, װעלן מיר צעשיסן עלעמען. און װי קאָן מען פֿאָדערן פֿון די עופֿעלעך, אַז זײ זאָלן ניט שרײַען? איבערװיקלען האָט מען זײ ניט געקאָנט, זײ זײַנען געלעגן נאַסע אויפֿן פֿראָסט. די מילך בײַ די מוטערס האָט איבערגעברענט פֿון אַלע איבערלעבונגען, מיט װאָס זײ צו קאָרמענען איז ניט געװען.

מיר האָט זיך אײַנגעגעבן אַריבערצוגײן אין אַן אַנדער באַראַק – נומ. 9. דעם באַראַק האָט אָפּגעגליקט: ער איז אַװעק צו דער שחיטה דער לעצטער.

די דײַטשן האָבן אונדז געװאָלט אַרויספֿירן צו דער שחיטה מיט אַ שװינדל. אויף דער דריטער װאָך האָבן זײ געמאָלדן: די, װאָס װילן פֿאָרן אַרבעטן אין פּאָלטאַװע, לובני און ראָמני, זאָלן אַרויסגײן פֿאַרויס. מיר האָט װי אַ נאָדל אַ שטאָך געטאָן אין האַרצן, און איך האָב זיך דערמאָנט אָן מײַן בײזן חלום. עס האָבן זיך פֿאַרשריבן 800 מאַן. איך האָב געזען, װי מע האָט זײ אַרײַנגעזעצט אין מאַשינעס, קײן זאַכן האָט מען ניט דערלויבט מיטנעמען. אין גיכן האָבן מיר דערהערט אַ שיסערײַ. אויף מאָרגן האָט מען שוין ניט געפֿרעגט, װער עס װיל פֿאָרן. מע האָט געכאַפּט פֿרויען, אָפּגעריסן זײ פֿון די קינדער און אַרײַנגעװאָרפֿן אין די מאַשינעס. די מאַנצבלען האָט מען געטריבן צו פֿוס.

איך האָב צונויפֿגענומען דאָס לעצטע ביסל כּוחות און בין אַװעק אינעם שכנישן באַראַק. דאָס איז געװען אַ גיהנום: טויטע מענטשן, געשיר, פּוך פֿון קישנס, קלײדער, פּראָדוקטן, אַלץ איבערגעמישט. אין אײן װינקל איז אויף אַ בעט געלעגן אַ טויטע פֿרוי מיט אַן אַראָפּגעלאָזענער האַנט, און אַ קלײן קינד האָט געזויגן איר טויטע פֿינגער. אין דעם אַנדערן װינקל איז געלעגן אַ טויטער זקן.

איך געדענק ניט, װי אַזוי איך בין דערלאָפֿן צו מײַן באַראַק. מיר האָט זיך דעמלט זײער געװאָלט לעבן. איך בין מקנא געװען אַ הונט, אַ קאַץ – זײ האָבן געהאַט רעכט אויף לעבן, קײנער האָט זײ ניט פֿאַרפֿאָלגט, און איך, נאָר דערפֿאַר, װאָס איך בין אַ ייִדיש קינד, דאַרף איך שטאַרבן.

יעדן טאָג פֿלעגן מיר פֿון גאַנץ פֿרי אָן זיצן און װאַרטן אויפֿן טויט. אײנמאָל האָבן מיר געהאַט אַ חײ־שעה. פֿון סאַלטאָװ האָט זיך געהערט אַ האַרמאַטן־שיסערײַ. די פֿאַראורטײלטע האָבן געמײנט, אַז דאָס גײט אונדזער מיליטער. זײ האָבן געזאָגט: מע װעט אונדז ראַטעװען, האָבן אַרומגענומען אײנער דעם צװײטן, געװײנט. װײַזט אויס, בײַ מיר זײַנען שטאַרקע נערװן, אויב איך האָב עס אויסגעהאַלטן.

ענדלעך איז געקומען דער פֿאַרלעצטער טאָג. אין אָװנט האָט מען געבראַכט אַ יונגע מעוברתע פֿרוי און מע האָט זי אַרײַנגעפֿירט צו אונדז אין באַראַק. װען זי האָט זיך דערװוּסט, אַז

מאָרגן װעט מען זי הרגענען צוזאַמען מיט אַלעמען, האָט זי אָנגעהויבן גײן צו קינד. פֿון אירע געשרײען האָב איך ניט געקאָנט אַנטשלאָפֿן װערן. יענע נאַכט האָב איך באַשלאָסן צו אַנטלויפֿן.

פֿאַרטאָג האָב איך זיך צוגעגרײט. כ'האָב אַרײַנגעלײגט אין קעשענע פֿון מאַנטל אַ לײַלעך אויף איבערצובינדן די װוּנד און זיך אַװעקגעלאָזט אין װעג. אויף טריט און שריט זײַנען געשטאַנען געסטאַפּאָװצעס מיט ביקסן. װאָס טוט מען, װוּהין גײט מען? מע װעט דאָך סײַ װי הרגענען… לאַנג טראַכטן איז קײן צײַט ניט געװען, עס איז טײַער געװען יעדע סעקונדע. גראָד אין דעם מאָמענט האָט אַן אָפֿיצער צוגערופֿן די סאָלדאַטן פֿאַנאַנדערצוקלײַבן די ייִדישע זאַכן, װאָס זײַנען געלעגן אויף אַ מאַשין. איך האָב זיך געלײגט אויף דער ערד און צוגעפּויזעט צום יאַר. די דײַטשן האָבן זיך אומגעקערט צוריק. איך בין אַרײַנגעקראָכן אין שנײ און האָב זיך צוגעדעקט מיטן לײַלעך. אַזוי בין איך אָפּגעלעגן אויפֿן סמאַליענדיקן פֿערציק־גראַדיקן פֿראָסט ביז אינדערפֿרי. װי נאָר עס האָט אָנגעהויבן טאָגן, האָב איך פּויזענדיק זיך דערקליבן ביז דער אַנדערער זײַט יאַר, מיט גרויס מי בין איך אַרומגעקראָכן. עס איז געװען אַן אומגעהײערער פֿראָסט, און קײן פּאַטרולן זײַנען לעבן יאַר ניט געװען. מיט האַרץ־קלאַפּעניש בין איך געגאַנגען איבערן ייִשובֿ. איך האָב מורא געהאַט פֿאַר יעדן בליק.

װוּהין גײט מען? מע װעט דאָך מיך מורא האָבן אַרײַנלאָזן, דערפֿאַר קומט טויט־שטראָף. מײַנע נאָענטסטע פֿרײַנט איז געװען די משפּחה פֿון קיריל אַרסענטיעװיטש רעדקאָ. ריסיקירנדיק מיטן לעבן, האָבן זײ אויסבאַהאַלטן ייִדן. אויף זײ איז געװען אַ מסירה, און זײ זײַנען שיִער ניט אומגעקומען. איך האָב װעגן דעם געװוּסט און ניט געװאָלט זײ אונטערפֿירן.

װוּהין זשע גײט מען? ס'איז שוין באַלד נאַכט. פֿון שטאָט װעל איך ניט באַװײַזן אַרויסגײן. איך האָב געפֿונען אַ קלאָזעט, װאָס איז באַשטאַנען פֿון דרײַ אָפּטײלונגען. דאָרט בין איך אָפּגעזעסן דרײַ טעג און פֿיר נעכט. שװער צו באַשרײַבן דעם שוידער. עס זײַנען געשטאַנען ביטערע פֿרעסט, דער װינט האָט דרוכגענומען אויף דורך און דורך. איך בין געװען אַ צעקאַליעטע. כ'האָב ניט געהאַט קײן ביסן ברויט, קײן טראָפּן װאַסער. יעדע מינוט האָט מען מיך געקאָנט געפֿינען. אויפֿן פֿערטן מעסלעס האָב איך אָנגעהויבן פֿאַרפֿרוירן װערן. פּלוצעם איז מיר געװאָרן װאַרעם. איך הער, װי איך זאָג: "װאַסער!

אַ קאַפּל װאַסער!..." כ'װײס ניט, װי אַזוי איך האָב דערצויגן ביז אינדערפֿרי. איבער די כּוחות האָב איך זיך אויפֿגעהויבן פֿון דעם שמוציקן דיל און בין אַרויסגעגאַנגען. איך בין אַװעק צו קיריל אַרסענטיעװיטשן. אויף טריט און שריט בין איך געפֿאַלן. גוט, װאָס זײ האָבן געװוינט נאָענט פֿון דעם אָרט, װוּ איך האָב זיך אויסגעבאַהאַלטן. זײ האָבן מיך װאַרעם אויפֿגענומען. איך בין בײַ זײ אָפּגעװען דרײַ טעג. בין אַ ביסל געקומען צו־זיך – דאָ האָב איך װידער דערפֿילט, אַז איך בין אַ מענטש מיט מענטשן גלײַך. זײ האָבן מיר געגעבן פּראָדוקטן און מיט אַ צעבראָכן האַרץ זיך אָפּגעזעגנט מיט מיר.

די פֿיס האָבן מער ניט געװאָלט גײן. דאָס זײַנען געװען קלעצער. איך בין אַװעק אין דער ריכטונג צו ליובאָטין. אַ שוידערלעכע זאַך גײן און ניט װיסן װוּהין. װער װעט מיך אַרײַנלאָזן? װער דאַרף מיך האָבן?

מיט צרות האָב איך זיך דערקליבן ביז קאָראָטיטש. איך בין אַרײַן אין עטלעכע כאַטעס, געבעטן, מע זאָל מיך לאָזן איבערנעכטיקן, נאָר מע האָט מיר אָפּגעזאָגט. איך האָב באַשלאָסן געפֿינען אַן אָרט, װוּ קײנער װעט מיך ניט באַמערקן און דאָרט פֿאַרפֿרוירן װערן. פֿאַר דעם בין איך נאָכאַמאָל אַרײַן אין דער לעצטער כאַטע. עס האָט מיר אָפּגעגליקט, מע האָט מיך איבערגעלאָזן נעכטיקן. אינדערפֿרי איז געװאָרן אַ גרויסע זאַװערוכע, און די בעל־הביתטע האָט רחמנות געהאַט און האָט מיך איבערגעלאָזן בײַ זיך. איך האָב געװוינט בײַ זײ דרײַ װאָכן. אין כאַטע פֿלעגן אָפֿט אַרײַנקומען דײַטשן. זײ האָבן געזוכט פּאַרטיזאַנער, נאָר על־פּי נס האָבן זײ מיך ניט געפֿונען.

סוף־כּל־סוף האָב איך געמוזט אַװעקגײן אויך פֿון דאָרט. גײן האָב איך אָבער ניט געקאָנט. מײַנע פֿיס זײַנען פֿאַרװאַנדלט געװאָרן אין אַ שװאַרצע, אײטערנדיקע מאַסע. אײדער איך בין אַװעקגעגאַנגען, האָט מיר דער בעל־הביתטעס שװיגער געזאָגט: װאַרט צו. זי האָט מיך אַװעקגעפֿירט צום דאָקטאָר אין דער כאַטע־לאַבאָראַטאָריע. ער האָט מיך באַטראַכט און געזאָגט: אײַערע פֿיס זײַנען פֿאַרפֿאַלן. דאָס איז געװען פֿאַר מיר אַ צװײטער טויט־אורטײל. װאָס זאָל איך טאָן אין מײַן לאַגע אָן פֿיס?

איך װיל דערצײלן װעגן דעם דאָקטאָר. צום באַדויערן, װײס איך ניט זײַן פֿאַמיליע, גערופֿן האָט מען אים פּעטראָ. ער האָט מיך אָפּגעשיקט אין ליובאָטינער שפּיטאָל, פֿלעגט קומען

מיר מאַכן קאָמפּרעסן. דאָס איז געװען אַ װוּנדערבאַרער סאָװעטישער מענטש. ער האָט זיך אָנגעשטויסן, װער איך בין. װען די שװעסטער האָט, פֿאַרשרײַבנדיק מײַן פֿאַמיליע, אים עפּעס אַ שעפּטשע געטאָן, האָט ער געענטפֿערט: צו אונדז האָט עס קײן שײַכות ניט. אונדזער זאַך איז העלפֿן דער דאָזיקער פֿרוי.

און אָט ליג איך אין דעם ליובאָטינער שפּיטאָל. פֿאַר מיר איז עס געװען אַ גן־עדן. איך בין געלעגן אויף אַ װײכער בעט, קײנער האָט מיך ניט געטריבן. צװײ מאָל אַ טאָג האָט מען מיר געגעבן עסן. דאָס איז אַפֿילו געװען אַ ביסל שיטערוכע, נאָר כאָטש אַ װאַרעמע. אַזוי בין איך אָפּגעלעגן זעקס חדשים – פֿון 7 פֿעברואַר 1942 יאָר ביז 2 יולי 1942 יאָר. מיר האָט אָפּגעגליקט: װען מע האָט מיך צוגענומען אין שפּיטאָל, האָט מען ניט אַ קוק געטאָן אויף מײַן פּאַס. און דער פּאַס איז די גאַנצע צײַט געװען מיט מיר. איך האָב אים באַהאַלטן צװישן די מאַטראַצן.

עס װערט מיר שרעקלעך, װען איך דערמאָן זיך, װי אַזוי מע האָט מיר אַמפּוטירט די פֿינגער אויף בײדע פֿיס. דערנאָך געזעגן די אינערלעכע בײנער. בײַ אַ חודש איז בײַ מיר געװען היץ – 40 גראַד. איך האָב געקאָנט ליגן נאָר אויף דער פּלײצע. איך פֿלעג ניט קאָנען שלאָפֿן פֿאַר װײטעק. איך האָב געװאָלט נאָר אײנס – שטאַרבן אין שפּיטאָל. אָט װעט מען מיך אויסשרײַבן – װוּהין װעל איך גײן? איך בין מקנא געװען יעדער שטאַרבנדיקער. דעמלט האָב איך פֿאַרשטאַנען, װאָס פֿאַר אַ גליק דאָס איז שטאַרבן מיט אַ נאַטירלעכן טויט.

װען מען פֿלעגט ברענגען קראַנקע פֿון כאַרקאָװ, פֿלעג איך זיך באַהאַלטן מיטן קאָפּ אונטער דער קאָלדרע און פֿלעג פֿון דאָרט אַרויסקוקן מיט אײן אויג – טאָמער דערזע איך אַ באַקאַנט פּנים? דער פּערסאָנאַל האָט זיך צו מיר באַצויגן אויסגעצײכנט, געהאָלפֿן, מיט װאָס אײנער האָט געקאָנט. דער כירורג האָט אויך אַרויסגעװיזן פֿיל אויפֿמערקזאַמקײַט. און דער עיקר – אין דעם שפּיטאָל האָב איך געפֿונען מײַן רעטונג. אײנמאָל האָט מען געבראַכט פֿון כאַרקאָװ אַ קראַנקע. זי איז געװען שװער קראַנק און איז אין גיכן געשטאָרבן. זי איז אַלט געװען 38 יאָר. מיר האָט די גאַנצע צײַט געעקבערט אײן געדאַנק – איר פּאַס װאָלט מיך געקאָנט ראַטעװען. איך האָב באַקומען דעם דאָזיקן פּאַס.

װען איך בין אַרויס פֿון שפּיטאָל, האָב איך אָפּגעװוינט צװײ װאָכן בײַ אײנער אַ שפּיטאָל־שװעסטער. דערנאָך האָב איך זיך געלאָזט אין װעג. איך האָב באַשלאָסן פּרוּװן געפֿינען מײַן שװעסטער. איך האָב זיך אָנגעשטויסן, װוּהין זי האָט געקאָנט אַװעקפֿאָרן. דער װעג איז אָבער געװען ניט קײן לײַכטער. די װוּנדן אויף די פֿיס האָבן זיך נאָך ניט פֿאַרהײלט, און גײן האָב איך געמוזט צו פֿוס, דערצו נאָך אַ הונגעריקע. װען איך בין דערגאַנגען ביז מערטשיק, האָב איך דערפֿילט, אַז װײַטער גײן קאָן איך ניט – כ'בין צו אָפּגעשװאַכט. איך האָב זיך געװאָלט זעצן אין אַ צוג, נאָר אַ דײַטש האָט בײַ מיר געפֿרעגט, צי איז בײַ מיר פֿאַראַן אַ דורכלאָז־שײַן. ער האָט מיך אַרויסגעװאָרפֿן פֿון װאַגאָן. אַ פּאָליצײַ האָט מיר אַן עצה געגעבן גײן נאָך אַ דורכלאָז־שײַן צום קאָמענדאַנט. עס האָט זיך אָבער אַרויסגעװיזן, אַז דער קאָמענדאַנט איז אַ װילדע חיה, ניט קײן מענטש. ער האָט מיך אַפֿילו ניט אַויסגעהערט און גענומען שרײַען: צום טײַװל! אַרויס פֿונדאַנען.

איך בין אָפּגעזעסן אויף דער סטאַנציע ביז אין אָװנט. דערנאָך בין איך אַװעק אין דעם הויז, װוּ עס װוינען אײַזנבאַן־אַרבעטער. דאָרט האָב איך באַגעגנט אַ גוטהאַרציקע פֿרוי. זי האָט מיך אָנגעקאָרמעט און איבערגעלאָזן ביז אינדערפֿרי. זי האָט מיר אויך געהאָלפֿן צו באַקומען אַ דורכלאָז־שײַן.

איך האָב זיך ניט געקאָנט פֿאָרשטעלן דאָס גליק – ניט שוין זשע װעל איך טאַקע אין גיכן זען מײַן אײנציקע, מײַן טײַערע שװעסטער? און אפֿשר האָבן זי די דאָזיקע חיות דערהרגעט? דער צוג איז געגאַנגען פֿון כאַרקאָװ. איך האָב זיך באַהאַלטן אין אַ װינקל, אַז קײנער זאָל מיך ניט דערזען. צװײ אַ זײגער בין איך געקומען צו פֿאָרן אינעם שטעטל סמאָראָדינאָ. איך בין געגאַנגען איבער דער גאַס און פּלוצעם האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז איך װעל די שװעסטער ניט געפֿינען – איך קאָן דאָך ניט נאָכפֿרעגן זיך אויף איר, דאָס װעט אַרויסרופֿן אַ חשד.

אײנע אַ פֿרוי האָט דערזען מײַן פֿאַרלוירנקײַט. זי האָט געפֿרעגט: װאָס איז מיט אײַך? איך האָב געענטפֿערט, אַז איך בין מיד און הונגעריק. זי האָט מיך געבראַכט צו פֿירן צו זיך אַהײם. מע האָט פֿאַר מיר אַװעקגעשטעלט עסן, ברויט. איך האָב זיך אויף דעם אַרויפֿגעװאָרפֿן. ס'האָט מיר אַזש פֿאַר חרפּה דאָס פּנים געברענט. איך האָב געזאָגט: אַנטשולדיקט מיך. איך װעל אײן מאָל אָפּעסן, און מער ניט. איך האָב דאָרט געװוינט

אָנדערהאַלבן חדשים, געקאָכט, געראַמט. די דאָזיקע פֿרוי האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין מײַן לעבן. עס האָט זיך אַרויסגעװיזן, אַז זי איז באַקאַנט מיט מײַן שװעסטער.

װי אַזוי זאָל איך איבערגעבן אונדזער באַגעגעניש? מיר האָט זיך געװאָלט װאַרפֿן זיך צו דער שװעסטער, האַלדזן זי, קושן – איך האָב דאָך געהאַלטן, אַז זי איז אומגעקומען, און זי – אַז איך בין שוין לאַנג ניטאָ. נאָר דער שמועס איז געװען אַ קאַלטער. מיר האָבן געמאַכט דעם אָנשטעל, אַז מיר זײַנען קוים באַקאַנט. מע האָט געדאַרפֿט האָבן אַן אײַזערן געדולד אויסצוהאַלטן דאָס.

אַ יאָר מיט דרײַ חדשים האָב איך אָפּגעװוינט אין סמאָראָדינאָ. געװען אי אַ קעכן, אי אַ ניאַנקע, אי אַ בעטלערן, אויפֿגעהאַלטן זיך אין פֿאַרשײדענע װינקלען.

איך האָב געזען, װי די דײַטשישע באַרבאַרן רעכענען זיך אָפּ מיט דער יוגנט. גלײַך נאָכן באַטראַכטן זײ, פֿלעגט מען זײ פֿאַרשפּאַרן אין אַ באַזונדערער געבײַדע, מע פֿלעגט ניט לאָזן אַפֿילו זיך געזעגענען מיט דער משפּחה. די קרובֿים פֿלעגן נאָכלויפֿן, און די באַנדיטן פֿלעגן שיסן אין זײ. עס זײַנען געװען אַ סך פֿאַלן, װען די יוגנטלעכע פֿלעגן זיך קאַליעטשען אָדער באַגײן זעלבסטמאָרד, אַבי ניט פֿאָרן קײן דײַטשלאַנד. אַ שרעקלעך בילד פֿלעגט זײַן, װען עס פֿלעגן אַװעקגײן די צוגן. דער װאָקזאַל האָט געציטערט פֿון געװײן. די אומגליקלעכע קינדער האָבן געשריִען: װוּהין פֿירט איר אונדז, מערדער? די קרובֿים פֿלעגט מען צו די װאַגאָנעס ניט צולאָזן.

דער פֿראָנט האָט זיך דערנעענטערט. צװײ װאָכן זײַנען מיר אָפּגעזעסן אין אַ קעלער. אין אונדזער הויז האָבן געטראָפֿן צװײ סנאַריאַדן. ענדלעך זײַנען אין סמאָראָדינאָ אַרײַן אונדזערע. איך בין געװען אַזוי גליקלעך! אונדזערע!

װידער בין איך אין דער הײם – אין כאַרקאָװ. איך קאָן פֿרײַ אַרומגײן איבער די גאַסן, קוקן אַלעמען אין די אויגן… מיר דאַכט זיך, אַז נאָך דעם אַלעמען, װאָס איך האָב איבערגעלעבט, האָב איך נאָך מער ליב באַקומען אונזער הײמלאַנד. דאָס איז אַ לאַנד, װוּ יעדער מענטש האָט רעכט אויף לעבן.

מאַריאַ מאַרקאָװנאַ סאָקאָל.

כאַרקאָװ, נאָװעמבער 1943 יאָר.