Rozentsvayg Leyb, office worker

Age: 25 years, former address: Muranów 8

Left Warsaw on the 14th October 1939

Testimony number 4

The Jewish population was preparing for war. Groups were formed, people worked in the trenches, all tasks and injunctions were accomplished zealously. On the night of 6th September there was an alert, our whole area was mobilised to work in the trenches on Bielany. At the gathering place anarchy reigned, there was no leader; several trams without conductors were parked there. When we got to Bielany, we were sent back – all of us, those who came with shovels or without. We heard loud shooting. People started to run in all directions. Thousands of people left Warsaw at that time, by the road to Minsk Mazowiecki or to Lublin.

I met a policeman that morning (on the 7th [of September]). He said that they [=the police] were retreating together with the army by the road to Lublin and that the young people should also come with them. So I set off on the road to Lublin.

On the road stretched masses of soldiers and civilians. The whole road was crowded with people. The German planes did not let them rest, but bombed constantly. People were constantly hiding, victims were lying on the road: soldiers, civilians, horses. There was nothing to eat. From the field we would grab carrots, beetroot, tomatoes; it was also hard to find water, the wells were already empty.

Near Ryki, troops were camped, with a high-ranking officer. He was sending the people back: an order from Starzyński, we were to go back to defend Warsaw. He only let pass a certain category of conscripts. Therefore a lot of civilians returned, and so did I.

On the way back there was heavy bombing, Kołbiel, Minsk Mazowiecki, Garwolin were burning. It was impossible to get through. We kept on going to Celestynów-Otwock. There we got a kilo of bread. In Otwock only a few places suffered damages. From there we took the local train to Wawer, where the planes were constantly overhead. Masses of people lay dead or wounded, there was no place to hide.

Wawer. We went into a house that was standing open, a small wooden house. There we stayed the whole day Sunday, 10th September. In the evening, continued toward Warsaw. The dead lay on the road, people and horses. There were lost helmets, articles of clothing. All of Grochowska was burning, fallen telegraph poles, bomb craters.

In Praga, cannon-fire, shrapnel, every few minutes we had to take shelter in a doorway. Praga was already unrecognizable, particularly around the Przem.[ienienia] Pańskiego hospital, near the church, on the right, already we could not cross Kierbedź bridge, which was badly damaged. I reached Warsaw only in the evening.

The Warsaw streets were empty, unrecognizable. On Nalewki- Franciszkańska they were grabbing Jews for work details, for the trenches. In the Polish districts, work was voluntary, they picked up people in the streets only in the Jewish district, despite the fact that the Jewish professional or party organizations (Bundists, Skifists, even in uniform), and Jews with [traditional] Jewish hats, were going to work in organized groups with shovels.

At Senatorska Street 29, Luxenburg Gallery, there was a bureau to recruit volunteers, which was besieged by Jews. Some Poles even expressed their displeasure that there were too many Jews. I myself worked with a group of Jewish

transport workers, we sang revolutionary songs, no one could expect that in a few days all the work would be for nothing.

My neighborhood had suffered badly from the bombing. In my house, Muranowska 6-8, the adjoining wall had completely collapsed, so we had to move out. We found a place at Prosta 14, in the high school. It had a shelter, where there were already refugees from Żyrardów, Ząbki, Błonie and others. There were whole families with children. They had been given the cellars of the school. The bombings took place in the morning and evening, every day another district was hit. There was also a lot of shrapnel, as the Germans got closer to Warsaw. The planes threw out appeals telling us to surrender. In the Jewish neighborhood, the hardest hit streets were Stawki, Niska, and parts of Miła. Also badly hit were Nalewki and Franciszkańska. The Germans heavily bombed the churches on Leszno, Grzybów, Zbawiciela Square and others. The worst damage was in Wola, Mokotów and Marymont. The hardest hit of all were the houses with military points.

The Germans entered Warsaw on 2nd and 3rd October. First they opened soup kitchens to feed the population, who rushed to the kitchens. A crowd of 50 000 gathered on Broni Square, standing in 4 rows which extended the whole length of Bonifraterska. From 4 tables with 4 large vats, the Germans distributed food, and they filmed it all from a truck and played military marches. Someone greeted the soldiers in Polish.They made no distinction between non-Jews and Jews, even those wearing Hasidic dress.

But in the following days there began to be a difference between Jews and non-Jews. For clearing the rubble they rounded up only Jews in the Jewish quarters. In the Polish quarters this was not done. By this time there was no water, no electricity ;

Jews had to go for water to the Vistula or to the wells, and already some Poles were starting to say things like: Hitler's here already, he'll soon be getting even with the Jews.

By the Vistula, I once saw the following: A young Gentile grabbed a large pitcher of water that an elderly Jewish woman was carrying and poured it all out. This was already quite a distance from the river. An older man, also a Gentile, reacted like this: What kind of a person are you, to do this in such a time. What would you do if someone did that to you?

Life was very hard. Bread was impossible to find. Potatoes cost 3 złoty a kilo and were also hard to find. Brave young men went out to the fields, dug up potatoes and sold them. No transportation existed. I saw the following scene: A Gentile came up to a Jewish boy to buy cigarettes. He asked the price, then quickly called over a German soldier, who took all the cigarettes away from the boy and tossed them to the crowd. The Gentiles caught them. Another scene: a policeman came up to woman selling herring and asked the price. Then he took it all and gave it out to the crowd.

The shops were completely closed. All commerce was in the streets. Before the Germans arrived there was a lot of robbery: Polish soldiers would steal, as well as the criminals who had been let out of jail. There were whole gangs. We posted guards by the gates. Some firms, however, themselves distributed their goods to the population, just so it wouldn’t fall into the hands of the Germans.

Warsaw under the Germans: Nowolipki from Zamenhof to Karmelicka was cleared of all Jews. Within the space of one or two hours all Jews had to leave their homes. The Germans cleaned up the street, there was no passage off Nowolipki.

The Germans would grab Jews for work details and also make fun of them. I myself saw this scene: they asked an elderly Jew to clean the pavement with his beard.

The Jew bent down and began wiping with his hands and they didn’t bother him any more. In many cases they forced people to work but there were no shovels, no tools, and they had to work with their bare hands.

The Polish population stood in line to get bread, mainly in the Polish neighborhoods. They would throw Jews off the line. If a Jew refused to leave they would call over a German policeman and point to him:

Jude! Jude! and they would throw him out. Particularly good at these anti-Semitic acts were the volunteer members of the Polish militia: One of these took hold of a Jew by his lapel and pulled him off the line. For Jews there's no bread! For some Gentiles a little business sprang up – to sell loaves of bread to Jews at exorbitant prices.

A new means of livelihood became available for Jews also during the water shortage: carrying water on pushcarts; there were also Jews who would stand in line (for a fee).

Until the Germans entered Warsaw, a four-page edition of the Folkstsaytung came out every day; once they were there, Yiddish newspapers were no longer available. There was only Kurier Poranny, Dziennik Ludowy, Kurier Warszawski, but they all carried exactly the same contents.

There were 2 appeals from Starzyński to the population. 12 guarantors were appointed, to be responsible for keeping the peace in the city. Among them were Szmul Zygielbojm (Artur), Gepner, Count Lubomirski, Zaremba, etc.

After a week and a half under the Germans I decided to escape; I expected that later things would become worse, that there would be special persecutions for the younger generation. The city made a terrifying impression after the bombing.

I left for Falenica in order to continue on from there. In Falenica the entire Handlowa Street had been burned. In Falenica the Germans shot a number

of Jews, supposedly taking them to a prisoners' camp, but shooting them on the way.

As a former patient of the Medem Sanatorium, I wanted to have a look at the sanatorium in Miedzeszyn. When I reached the sanatorium I found no one there. So I went in to see the guardian Maksimenko and he described to me in tears the plundering of the sanatorium: there were Polish soldiers in the sanatorium and they robbed the place together with the civilian population. The soldiers simply let the civilians in and whoever wanted to could steal whatever they wanted, and they took everything, beds, mattresses, everything. With tears, Maksimenko explained: All he could do was to kill himself, for it was his responsibility and he was unable to prevent the destruction. As we entered the sanatorium we were struck by a terrible smell. A great number of dead horses were buried here. The sanatorium buildings were standing but everything was in disorder, everything thrown about, the rooms empty, even the door handles had been stolen. In the kitchen the cooking pots had been taken. Maksimenko said: I know where all these things are. If the directors of the sanatorium would come we could get them back.

When I came back a second time I found 9 staff members, technical and medical personnel: they decided to set up a collective and began to put the sanatorium in order. I found them working with rakes and brooms. We prepared a lunch together, not in the sanatorium, but at the home of a friend who worked in the sanatorium and lived nearby. I never entered the sanatorium again.

The next day, the 17/18th October, I continued on my way, through Minsk-Maz.[owiecki], to the Bug River. In Minsk, for the first time I had some bread. There were a lot of German soldiers. I also heard there was a prisoners' camp there, with many Jews, even civilians. The camp was in the open air.

From Minsk I left for Kaluszyn. Nothing was left of the entire town. All that remained was bits of walls sticking up, but the church was still there. Those who had hidden in the church survived. The Poles saw this as a miracle. They estimated the number of dead in Kaluszyn to be 900, most of them Jews. Everyone told me: They had never seen such destruction, a whole town wiped out!

From Kaluszyn I went to Siedlce. While I was there they were rounding up Jews in the street for work details. A large part of Siedlce was burned down. We were able to get bread. The Jews complained that the Bolsheviks had retreated, for they had already been close to Siedlce.

Then I headed for Mordy. There too they were taking Jews for labor. I heard about Węgrów: they stabbed the rabbi with a knife. Many Jews were assembled in the synagogue and the Germans opened fire on the synagogue. The Jews threw themselves on the ground and the Germans kept them there all day under threat of being shot. No one was killed, only wounded. They also related: From those who reached the Bug the Germans took everything: rings, furs, and distributed it all to the Christian population. From Mordy I went to the Bug, using back roads, then crossed the river with a small boat near Drohiczyn. At night, on the other side I met Soviet soldiers, who gave me dinner and a place to sleep. All the sites that the Soviets occupied after the Germans were totally plundered.

קאָמיטעט צו זאַמלען מאַטעריאַלן

וועגן ייִדישן חורבן אין פּוילן 1939

ָזענצווײַג לייב, ביוראָ־אָנגעשטעלטער

25 יאָר, געוווינט מוראַנאָוו 8

אַרויס פֿון וואַרשע דעם 14טן אָקטאָבער 1939

פּראָטאָקאָל נומער 4

די ייִדישע באַפֿעלקערונג האָט זיך געגרייט צו דער מלחמה. עס האָבן זיך אָרגאַניזירט גרופּעס, מע האָט געאַרבעט אין די אָקאָפּעס, מע האָט אײַפֿעריק אויסגעפֿירט אַלע פֿאַראָרדנונגען און אַרבעטן. דעם 6טן סעפּט. בײַ נאַכט געווען אַן אַלאַרם, מאָביליזירט אונדזער גאַנצע געגנט אויף אַרבעט צו די אָקאָפּעס אויף ביעלאַנע. אויפֿן זאַמלפּונקט געהערשט אַן אַנאַרכיע, ניט געווען קיין פֿירער, געשטאַנען דאָ אַ סך טראַמווײַען אָן קאָנדוקטאָרן. ווען מיר זענען געקומען קיין ביעלאַנע, האָט מען אונדז צוריקגעשיקט - אַלע מיט רידלען און אָן רידלען. ס'האָט זיך געהערט אַ גרויסע שיסערײַ. מ'האָט אָנגעהויבן לויפֿן אין אַלע ריכטונגען ; עס זענען דאַן אַרויס פֿון וואַרשע טויזנטער מענטשן : אויפֿן וועג קיין מינסק־מאַזאָוו', אויף לובלין.

כ'האָב געטראָפֿן אַ פּאָליציאַנט יענעם אינדערפֿרי (7טן), האָט ער געזאָגט : זיי ציִען זיך צוריק צוזאַמען מיטן מיליטער אויפֿן וועג קיין לובלין. די יוגנט זאָל מיטגיין, איך בין אויך אַרויס - אויפֿן וועג קיין לובלין.

אויפֿן וועג האָבן זיך געצויגן מאַסן מיליטער און ציווילע. די גאַנצע שאָסיי - באַלייגט מיט מענטשן. די דײַטשע אַעראָפּלאַנען נישט געלאָזט רוען, די גאַנצע צײַט באָמבאַרדירט. מ'האָט זיך באַהאַלטן כּסדר, געווען קרבנות אויפֿן וועג - פֿון מיליטער, ציווילע, פֿערד. עסן ניט געווען, געכאַפּט אויפֿן פֿעלד מערן, אַ בוראַק, פּאָמידאָרן, אויך וואַסער געווען שווער צו באַקומען, די ברונעמס שוין געווען אויסגעשעפּט.

לעבן ריקי איז געשטאַנען מיליטער - מיט אַ העכערן מיליטער־מאַן. ער האָט געשיקט דעם עולם צוריק : אַ פֿאַראָרדנונג פֿון סטאַזשינסקי, מ'זאָל גיין פֿאַרטיידיקן וואַרשע. בלויז אַ געוויסע קאַטעגאָריע מיליטער־פֿליכטיקע האָט ער אַדורגעלאָזט. אַ סך ציווילע זיך טאַקע געלאָזט צוריק, אויך איך בתוכם.

אויף צוריקוועגס - געווען שטאַרקע באָמבאַרדירונגען, עס האָבן געברענט קאָליביעל, מינסק־מאַזאָוויעצק, גאַרוואָלין, געווען אוממעגלעך אַדורכצוגיין. אַזוי מאַרשירט ביז צעלעסטינאָוו־אָטוואָצק. דאָ באַקומען אַ קילאָ ברויט, אין אָטוואָצק האָבן בלויז עטלעכע פּונקט[ן] געליטן. פֿון דאָרטן אַוועק מיט דער קאָלייקע ביז וואַווער. דאָ - געהאַט איבער זיך אַעראָפּלאַנען, אַרום געווען אַ מאַסע געהרגעטע, געפֿאַלענע, קיין באַהעלטעניש נישט געווען צו קריגן.

וואַווער. אַרײַן אין אַן אָפֿענע וווינונג, אַ הילצערן הײַזל, איבערגעזעסן דעם זונטאָגדיקן טאָג - 10 סעפּט. אין אָוונט - ווײַטער קיין וואַרשע. אויפֿן שאָסיי זענען געלעגן געהרגעטע פֿערד, מענטשן, פֿאַרלוירענע העלמען, בגדים ; די גאַנצע גראָכאָווסקע האָט געברענט, אומגעוואָרפֿענע טעלעגראַף־סלופּעס, גריבער פֿון די באָמבעס.

פּראַגע - אַ האַרמאַטן־שיסערײַ, שראַפּנעלן, יעדע פּאָר מינוט געמוזט אַרײַן אין אַ טויער. פּראַגע איז שוין נישט געווען צו דערקענען - באַזונדער לעבן שפּיטאָל פּשימ. פּאַנסקיעגאָ, לעבן קלויסטער, דורך קערבעדזש־בריק, רעכטס, האָט מען שוין נישט געקענט גיין, געווען באַשעדיקט, ערשט אין אָוונט בין איך צוגעקומען צו וואַרשע.

די וואַרשעווער גאַסן זענען געווען פּוסט ניט צו דערקענען. אויף נאַלעווקע־פֿראַנצישקאַנער האַט מען געכאַפּט ייִדן אויף אַרבעט, צו שוצגרובנס. אין די פּוילישע געגנטן איז די אַרבעט געווען אַ פֿרײַוויליקע, געכאַפּט אין די גאַסן האָט מען נאָר אין די ייִדישע געגנטן, נישט געקוקט אויף דעם, וואָס די ייִדישע פּראָפֿעסיאָנעלע פֿאַראיינען, פּאַרטיי־גרופּן (בונדיסטן, סקיפֿיסטן - אַפֿילו אין בלוזעס), אויך ייִדן מיט ייִדישע היטלען זענען געגאַנגען אָרגאַניזירט, מיט לאָפּעטעס צו דער אַרבעט.

אויף סענאַטאָרסקע 29, גאַלעריע לוקסעמבורג, איז געווען אַ ביוראָ צו ווערבירן פֿרײַוויליקע צו אַרבעט - איז דאָרט געווען באַלאַגערט פֿון ייִדן געוויסע פּאָליאַקן פֿלעגן אַפֿילו אויסדריקן זייער אומצופֿרידנקייט - וואָס מ'זעט דאָ צו פֿיל ייִדן . איך אַליין האָב געאַרבעט מיט אַ גרופּע ייִדישע

טראַנספּאָרט־אַרבעטער, מ'האָט געזונגען רעוואָלוציאָנערע לידער - קיינער האָט זיך נישט געריכט, אַז אין אַ פּאָר טעג אַרום זאָל די גאַנצע אַרבעט זײַן לאיבוד.

מײַן געגנט האָט שטאַרק געליטן פֿון די באָמבאַרדירונגען. אין מײַן הויז מוראַנאָווסקאַ 6 - 8 איז די גרענעצוואַנט אין גאַנצן אײַנגעפֿאַלן, און מיר האָבן זיך געמוזט אַרויסקלײַבן. באַקומען אַן אָרט אויף פּראָסטע 14, אין גימנאַזיע, געווען דאָ אַ סכראָניסקאָ, דאָ שוין געווען פּליטים פֿון זשיראַרדאָוו, זאָמבקי, בלאָניע, א"אַ, געווען גאַנצע פֿאַמיליעס מיט קינדער. פֿאַר זיי האָט מען אָפּגעגעבן די קעלערן פֿון דער גימנאַזיע. די באָמבאַרדירונג איז געגאַנגען פֿאַר מיטאָג און פֿאַרנאַכט, יעדן טאָג אַן אַנדער געגנט געליטן. געווען אויך אַ שטאַרקע שראַפּנעלן־שיסערײַ - וואָס מער די דײַטשן האָבן זיך דערנענטערט צו וואַרשע.

די אַעראָפּלאַנען האָבן געוואָרפֿן אויפֿרופֿן וועגן אונטערגעבן זיך. פֿון דער ייִדישער געגנט האָבן ספּעציעל געליטן סטאַווקי, ניזקע, טיילווײַז מילע. שטאַרק געליטן האָבן די נאַלעווקעס און פֿראַנצישקאַנער. די דײַטשן האָבן גאָר שטאַרק באָמבאַרדירט די קירכעס אויף לעש, גזשיבאָוו, פּלאַץ זבאַוויטשעלאַ א"אַ. גאָר שטאַרק האָבן געליטן וואָליע, מאָקאָטאָוו, מאַרימאָנט. איבערהויפּט האָבן געליטן די הײַזער, וווּ עס זענען געווען מיליטער־פּונקטן.

די דײַטשן זענען אַרײַן קיין וואַרשע דעם 2 - 3טן אָקטאָבער. לכתּחילה האָבן זיי געמאַכט עפֿנטלעכע קיכן, געטיילט דער באַפֿעלקערונג, וועלכע האָט באַלאַגערט די קיכן : אויף פּלאַץ בראָני איז געווען פֿאַרזאַמלט אַן עולם פֿון 50 טויזנט מאַן, אויסגעשטעלט אין 4 רייען, וועלכע האָבן זיך געצויגן איבער דער גאַנצער באָניפֿראַטן. בײַ 4 טישן און 4 קעסלען האָבן די דײַטשן געטיילט דאָס עסן, אַן אויטאָ האָט דערבײַ אַלץ פֿילמירט, געשפּילט מיליטערישע מאַרשן. עמיצער האָט אין פּויליש געהאַלטן אַ באַגריסונג פֿאַרן מיליטער. מ'האָט ניט געמאַכט קיין אונטערשיד צווישן נישט־ייִדן און ייִדן, אַפֿילו ייִדן אין חסידישע כאַלאַטן.

אין די ווײַטערדיקע טעג אָבער האָט זיך שוין אָנגעהויבן דער אונטערשיד צווישן ייִדן און נישט־ייִדן. צום פֿאַנאַנדערנעמען די חורבֿות האָט מען געכאַפּט בלויז אין די ייִדישע געגנטן ייִדן צו דער אַרבעט. אין דער פּוילישער געגנט - האָט מען עס נישט געזען. עס איז דאַן נישט געווען קיין וואַסער, קיין עלעקטריע ;

ייִדן האָבן געמוזט גיין נאָך וואַסער צו דער ווײַסל, צו די ברונימער, און שוין האָבן געוויסע פּאָליאַקן אָנגעהויבן רעדן מיט אַזאַ נוסח : היטלער איז שוין דאָ, ער וועט זיך שוין אָפּרעכענען מיט די ייִדן.

בײַ דער ווײַסל האָב איך געזען אַזאַ פֿאַל : אַ יונגער קריסט האָט אַרויסגעכאַפּט אַ גרויסן קרוג וואַסער, וואָס אַ ייִדישע עלטערע פֿרוי האָט געטראָגן, און דאָס אויסגעגאָסן. דאָס איז געווען אַ שטיק וועגס פֿון דער ווײַסל. אַן עלטערער קריסט האָט רעאַגירט אויף דעם : וואָס פֿאַר אַ מענטש ביסטו, אַז אין אַזאַ צײַט טוסטו אַזוי, וואָס וואָלטסטו געזאָגט, ווען מע טוט דיר אַזוי ?

דאָס לעבן איז געווען זייער שווער. וועגן קיין ברויט ניט געווען קיין רייד. קאַרטאָפֿל געקאָסט 3 גילדן אַ קילאָ, און דאָס אויך געווען שווער צו קריגן. דרייסטע יונגע־ לײַט זײַנען אַוועק אויף די פֿעלדער, אויסגעגראָבן קאַרטאָפֿל און פֿאַרקויפֿט, קיין צופֿיר איז ניט געווען. געזען אַזאַ בילד : אַ קריסט צוגעגאַנגען צו אַ ייִדיש ייִנגל קויפֿן פּאַפּיראָסן, געפֿרעגט דעם פּרײַז - האָט ער באַלד צוגערופֿן אַ דײַטשן זעלנער, און יענער האָט צוגענומען בײַם ייִנגל די גאַנצע סחורה. געוואָרפֿן עס דעם עולם, די קריסטן האָבן געכאַפּט. אַן אַנדער פֿאַל : אַ פּאָליציאַנט האָט געפֿרעגט אַ הערינג ־פֿאַרקויפֿערין דעם פּרײַז, דאַן האָט ער צוגענומען די הערינג און צעטיילט דעם עולם.

די קראָמען זענען געווען פֿולשטענדיק פֿאַרמאַכט, דער גאַנצער האַנדל אין גאַס.

פֿאַרן אַרײַנגאַנג פֿון די דײַטשן זענען געווען גרויסע רויבערײַען : עס האָבן געראַבעוועט די פּוילישע זעלנער, אויך די קרימינעלע אַרויסגעלאָזטע פֿון די תּפֿיסות. געווען גאַנצע באַנדעס. מע האָט געהאַלטן וואַכן בײַ די טויערן. געוויסע פֿירמעס האָבן אָבער אַליין צעטיילט די סחורות דער באַפֿעלקערונג, אַבי ס'זאָל ניט אָנקומען די דײַטשן.

וואַרשע בעת די דײַטשן : נאָוואָליפּקי פֿון זאַמענהאָף ביז קאַרמעליצקע איז געוואָרן אָפּגערייניקט פֿון ייִדן. במשך פֿון אַ שעה - צוויי האָבן אַלע ייִדן געמוזט פֿאַרלאָזן די וווינונגען ; די דײַטשן האָבן אָפּגערייניקט די גאַס, קיין דורכגאַנג אויף נאָוואָליפּקי ניט געווען.

ייִדן האָבן די דײַטשן געכאַפּט צו דער אַרבעט, געמאַכט חוזק איבער די ייִדן. אַליין געזען אַזאַ פֿאַל : אַן עלטערן ייִדן געהייסן אויסקערן דעם ברוק מיט דער באָרד.

דער ייִד האָט זיך אײַנגעבויגן, גענומען שאַרן מיט די הענט. ניט געטשעפּעט אים מער. אין אַ סך פֿאַלן געצוווּנגען צו אַרבעט, אָבער ניט געווען קיין לאָפּעטע, קיין מכשירים, און מע האָט געמוזט אַרבעטן מיט די הענט.

די פּוילישע באַפֿעלקערונג האָט אין די קאָלייקעס נאָך ברויט, מערסטן טייל אין די פּוילישע געגנטן, אַרויסגעוואָרפֿן ייִדן פֿון די רייעס. ווען דער ייִד האָט נישט געוואָלט אַרויסגיין, האָט מען גערופֿן אַ דײַטשן פּאָליציאַנט און אָנגעוויזן : יודע ! יודע ! און דאַן האָט מען אים אַרויסגעוואָרפֿן - באַזונדער האָבן זיך אויסגעצייכנט אין דער אַנטיסעמיטישער אַקציע די פֿרײַוויליקע אָנטייל־נעמער פֿון דער פּוילישער מיליץ: אַזאַ ייִדן אין דער רייע אָנגענומען פֿאַר דער קלאַפּע, אַרויסגענומען פֿון דער רייע. פֿאַר ייִדן איז קיין ברויט ניטאָ ! - עס האָט זיך געטראָפֿן אַזאַ פּרנסה בײַ געוויסע קריסטן, זיי פֿלעגן פֿאַרקויפֿן זייערע לעבלעך ברויט צו ייִדן פֿאַר געפֿעפֿערטע פּרײַזן.

אויך בײַ ייִדן האָט זיך בעת דעם דוחק פֿון וואַסער געשאַפֿן אַ נײַע פּרנסה : אויף האַנט־וועגעלעך האָט מען געפֿירט וואַסער ; געווען אויך ייִדישע קאָלייקע־שטייער.

ביז די דײַטשן זײַנען אַרײַן קיין וואַרשע, איז יעדן טאָג אַרויס די פֿאָלקסצײַטונג אין 4 זײַטן ; נאָכן אַרײַנקומען האָט מען שוין קיין שום ייִדישע צײַטונג נישט געזען מער. מ'האָט נאָר געזען קוריער פּאָראַנני, דזשיענניק לודאָווי, קוריער וואַרשאַווסקי, אָבער אַלע פֿון איינעם און דעם זעלבן אינהאַלט.

אויך געווען 2 מאָל אויפֿרופֿן פֿון סטאַזשינסקי צו דער באַפֿעלקערונג. געווען אונטערגעשריבן 12 ערבֿות־לײַט, וועלכע זענען פֿאַראַנטוואָרטלעך פֿאַר דער רויִקייט אין שטאָט. - איז געווען צווישן זיי שמואל זיגלבוים (ז. אַרטור), העפּנער, פֿירשט ליובאָמירסקי, זאַרעמבאַ, א"אַ.

נאָך אָנדערטהאַלבן וואָכן - בײַם דײַטש האָב איך זיך דעצעדירט צו אַנטלויפֿן ; געהאַט זיך געריכט, אַז שפּעטער וועט ווערן ערגער, ס'וועלן זײַן נגישות ספּעציעל פֿאַרן ייִנגערן דור. אַ מוראדיקן אײַנדרוק האָט געמאַכט די שטאָט נאָך דער באָמבאַרדירונג.

איך בין אַרויס קיין פֿאַלעניץ, כּדי פֿון דאָרט ווײַטער צו גיין. אין פֿאַלעניץ די גאַנצע האַנדלאָווע גאַס פֿאַרברענט. אין פֿאַלעניץ האָבן די דײַטשן דערשאָסן עטלעכע

ייִדן כּלומרשט גענומען זיי אין געפֿאַנגען־ לאַגער ,און אויפֿן וועג זיי דערשאָסן.

אַלס געוועזענער סאַנאַטאָריסט, האָט מיך געצויגן אַ קוק טאָן אויף דער מעדעם־סאַנאַטאָריע אין מיעדזעשין. קומענדיק צו דער סאַנאַטאָריע, האָב איך קיינעם ניט געטראָפֿן. בין איך אַרײַן צום וועכטער מאַקסימענקאָ און ער האָט מיר מיט געוויין דערציילט וועגן דערצעראַבירונג פֿון דער סאַנאַטאָריע : עס איז אין סאַנאַטאָריע געווען פּויליש מיליטער, האָבן זיי און די ציווילע באַפֿעלקערונג געראַבירט, די זעלנער האָבן פּשוט צוגעלאָזן די ציווילע - ווער עס האָט געוואָלט, האָט געקאָנט ראַבעווען. און מען האָט גענומען אַלץ - בעטלעך, מאַטראַצן, אלץ, מיט געוויין האָט מאַקסימענקאָ דערציילט : אים קומט אויס ניט אַנדערש ווי זיך צו דערשיסן , ווײַל ער איז דער פֿאַראַנטוואָרטלעכער, און ער האָט נישט געקענט אָפּהאַלטן, שטערן. מיר זענען צוגעגאַנגען צו דער סאַנאַטאָריע האָט אונדז געגעבן אַ שלאָג אַ שרעקלעכער ריח. דאָס זענען דאָ געווען באַגראָבן אַ סך דערהרגעטע פֿערד. די בנינים פֿון סאַנאַטאָריע זענען געשטאַנען, אָבער אַלץ אין אומאָרדענונג, אַלץ צעוואָרפֿן, די זאַלן פּוסט, אַפֿילו די קלאַמקעס פֿון די טירן אַרויסגענומען. אין קיך האָבן געפֿעלט די טעפּלעך. מאַקסימענקאָ האָט געזאָגט : איך ווייס בײַ וועמען דאָס אַלץ געפֿינט זיך. אויב ס'וועלן קומען די אָנפֿירער פֿון דער סאַנאַטאָריע , וועט מען עס קענען אָפּנעמען.

ווען איך בין געקומען דעם 2טן מאָל, האָב איך אין סאַנאַטאָריע געטראָפֿן 9 מאַן פֿון פּערסאָנעל, טעכנישן און מעדיצינישן : זיי האָבן באַשלאָסן זיך אײַנצואָרדענען אין אַ קאָלעקטיוו, גענומען מאַכן אָרדנונג אין סאַנאַטאָריע. כ'האָב זיי געטראָפֿן אַרבעטן מיט גראַבליעס און בעזימער. געקאָכט קאָלעקטיוו אַ מיטאָג, אָבער שוין נישט אין דער סאַנאַטאָריע, נאָר בײַ אַ חבֿר, וואָס האָט געאַרבעט אין דער סאַנאַטאָריע און געוווינט לעבן איר. מער בין איך אין דער סאַנאַטאָריע ניט געווען.

דעם 2טן טאָג, דעם 17 - 18טן אָקטאָבער בין איך אַוועק ווײַטער, דורך מינסק־מאַז. - צום בוג. אין מינסק ס'ערשטע מאָל געקריגן ברויט. געווען דאָ אַ סך דײַטשע מיליטער. געהערט אויך, אַז דאָרט איז געווען אַ געפֿאַנגן־ לאַגער, און דאָרט אָ - אַ סך ייִדן, אַפֿילו ציווילע. דער לאַגער געווען אונטערן פֿרײַען הימל.

פֿון מינסק אַוועק קיין קאַלושין. פֿון גאַנצן שטעטל ניט געבליבן גאָרניט. געבליבן בלויז שטיקער מויערן אַרויסשטאַרצנדיק, נאָר די קירכע געבליבן ; די וואָס האָבן זיך באַהאַלטן אין דער קירכע, האָבן זיך געראַטעוועט. די פּאָלאַקן האָבן עס באַטראַכט ווי אַ נס. מע שאַצט די צאָל געהרגעטע אין קאַלושין אויף נײַן הונדערט. די מערהייט ייִדן. אַלע האָבן מיר דערציילט : זיי האָבן ניט געזען נאָך אַזאַ חורבן אין אַ שטעטל, אין גאַנצן אָפּגעווישט !

פֿון קאַלושין געגאַנגען אין שעדלעץ. ווען איך בין דאָ געווען, האָט מען אין שעדלעץ געכאַפּט ייִדן אין די גאַסן אויף אַרבעט. אַ גרויסע טייל פֿון שעדלעץ איז געווען אָפּגעברענט. ברויט האָט מען געקריגן. די ייִדן האָבן באַדויערט, וואָס די באָלשעוויקעס האָבן זיך צוריקגעצויגן, שוין געווען נאָענט פֿון שעדלעץ.

כ'האָב זיך דאַן פֿאַרנומען אויף מאָרדי. אויך דאָ האָט מען געכאַפּט ייִדן צו דער אַרבעט.

איך האָב געהערט וועגן ווענגראָוו : מ'האָט אַרײַנגעשטאָכן דעם רבֿ אַ מעסער ; אין בית־מדרש איז געווען פֿאַרזאַמלט אַ סך ייִדן, און די דײַטשן האָבן געשאָסן אויף דער שול. ייִדן האָבן זיך געוואָרפֿן אויף דער ערד, און אַזוי האָבן די דײַטשן געהאַלטן זיי אונטער דער שרעק פֿון שיסערײַ אַ גאַנצן טאָג ; קיין דערהרגעטע דערבײַ ניט געווען, נאָר פֿאַרוווּנדעטע.

מע האָט אויך דערציילט : בײַ די, וואָס זענען געקומען צום בוג האָבן די דײַטשן אַלץ אַוועקגענומען : פֿינגערלעך, פֿוטערס - און אַלץ געטיילט דער קריסטלעכער באַפֿעלקערונג.

פֿון מאָרדי בין איך געגאַנגען מיט הינטערוועגן - צום בוג, און דאַן אַריבערגעשוווּמען דעם בוג מיט אַ שיפֿל בײַ דראָהיטשין. בײַ נאַכט, אויף דער צווייטער זײַט געטראָפֿן סאָוויעטישע זעלנער, באַקומען נאַכטלעגער און אָוונטברויט. אַלע פּונקטן, וואָס די סאָוויעטן האָבן פֿאַרנומען נאָך די דײַטשן, זענען געווען אויסערגעוויינטלעך אויסגעראַבירט.