Y. P.

Clerk, 48 years old

Administrator of the newspaper …

Warsaw

Protocol No. 70

(compiled on December 16, 1939)

A. From Warsaw to Sosnowica (near Włodawa)

I left Warsaw together with my son on Thursday, September 7, 1939. We made it close to Włodawa on the second day of Rosh Hashanah.

On route we passed:

Kałuszyn, – on Friday, September 8 – we spent the night there, stayed until Shabbat, September 9.

Stoczek 1Note 1 : unclear (near Likeve) on Sunday, September 10, spent the night, left on September 11.

Likeve (Łuków) – Monday, September 11 ––, spent the night in a forest close to Likeve, moved on on September 12.

Radzyń – we were there on Tuesday, September 12. We lingered in the city for roughly two hours and then moved on.

Wohyń – spent the night from Tuesday to Wednesday – from September 12 to September 13.

On Wednesday morning, September 13, we left for Parczew and stayed there for the night.

On Thursday, September 14, we left Parczew and passed through the shtetl Sosnowica on the way to Włodawa. We stayed in Sosnowica and did not arrive at Włodawa.

1) On the way from Warsaw to Kałuszyn, the streets were clogged up with people: soldiers and civilians – Jews and Christians – on carts and

on foot. At the train stations (at Mińsk Mazowiecki and Dębe Wielkie), we saw shattered trains, and, as far as I know, the trains were full with people falling victim during the bombardments of the Germans. Some trains that were not yet destroyed stood at the stations and did not drive on. The railway officials did not know what to do.

2) Seven kilometers from Kałuszyn, at the village Jędrzejów (Yendzshyuv). At six o’clock in the morning, Germans bombarded the village. In the bombardment, eight Jews, refugees from Warsaw, were killed. Among them were two women (an older one and a young girl). I saw the corpses in the morgue of Kałuszyn, where they were brought to be buried. There was a rumor that among them was the family Pzshepyurke from Warsaw.

3) In Kałuszyn, as I already said, I arrived on Friday, September 8. I went to the newspaper distributor Yankev Opfal. The writer Shimen Horontshik could also be found among the refugees from Warsaw who were stranded in Kałuszyn.

On the way from Warsaw, he was extremely agitated throughout. He constantly imagined that it was now that the Germans would catch him. His panic fear of the Germans originated from an event he lived through in the World War of 1914. Then, he was in Kalisz, when the Germans captured the city. In the woefully-famous massacre of Kalisz, when the Germans shot hundreds of people, Shimen Horontshik was also among those who the Germans selected for execution. At that time, the Germans arranged a group of people and picked every tenth to be shot – Horontshik was the eleventh. Due to his great agitation, he paralyzed at once. He lost his ability to speak. Through the years, he recovered, but all along there remained blemish – a constant stutter. The memory of those days constantly tortured him.

In Kałuszyn, on Friday at night, September 8, 1939, Horontshik entered the house from H. Amper 2Note 2 : unclear. There he met there the administrative staff member of Warsaw’s Moment Sh. Yanovski and agitatedly he proclaimed: Yanovski, they will slaughter us 3Note 3 : undecipherable. Yanovski tried to calm him but Horontshik immediately went away without saying a word.

Shabbat, September 9, at noon, Yanovski was called upon to identify a corpse that was laying in a small room in the [...]house from [...]. Yanovski immediately identified the corpse to be Shimen Horontshik – his neck was cut with a razor.

In the corpse’s pockets, they found sixteen hundred Złotys in cash, a golden watch, and a written testament (the testament stayed with H. Amper). In his will, Horontshik writes that he got fed up with life and gives instructions what to do with the remaining money.

As far as I remember, he wanted the money to be distributed as follows:

Three hundred Złoty for the burial and a tombstone, three hundred Złoty to Yiddish secular schools; three hundred Złoty to the YIVO; and the rest should be sent to his family in Paris.

The burial took place on Sunday, September 10, 1939, at the Jewish cemetery in Kałuszyn. Amongst others, the aforementioned Yanovski and the writer Vulman were present. I myself did not attend the burial.

Before I arrived in Kałuszyn, the city itself had not suffered yet. The city was besieged by refugees. The local Jews were living in fear. A rumor was circulating that Kałuszyn will be occupied by the Germans even before Warsaw.

As I learned later on, Kałuszyn was bombarded by the Germans on Monday, September 11. The city was completely destroyed and 500 Jews were killed.

4) When I was approximately half a kilometre away from Stoczek, at 7am, a German airplane arrived which threw incendiary bombs on the buildings – from boths sides of the way – and set fire to the whole fringe area of the shtetl (a Christian area through and through). A fire developed. The buildings caught fire from one another. Everything burnt down. No household goods whatsoever were saved. Nobody was there to rescue and extinguish the fire because the population hid in the surrounding forests.

Stoczek – when I arrived – was emptied from its civilian population (both Jews and Christians), everyone had escaped to the woods, and Stoczek was overcrowded with troops.

I spent the night at a peasant’s house outside the city. During my stay there, the Jewish population of the shtetl was still unscathed. Only later, I learned, the shtetl was attacked with incendiary bombs by the Germans a second time and was completely wiped out.

5) We arrived in Likeve already after German airplanes had bombarded the city. In the city, we almost only encountered the military and only a few civilians. The greater part of civilians left the city, some were hiding somewhere. The stores were open – there were no merchandise inside. Also the private apartments were abandoned. Who wanted could take whatever his heart desired.

We saw many destroyed buildings – all around in every corner (street names were not recorded) completely or partly destroyed. We came across trenches in which dozens of people were buried alive who had come here to hide from the airplanes.

Among those who were buried alive under the ruins were the wife and son of Yanek Grosfater, the secretary of the Association of Commercial Employees in Warsaw. His wife was killed but his son miraculously survived.

Realizing that there is nowhere to stay in the city, we spent the night in forest (under the free sky) near Likeve.

6) We encountered Radzyń after a German bombardment. The city was very damaged. The bombs killed 4 – 5 people, among them was the local Bund activist Shmuel Kimmel. The population was not in the city. The civilian police did not let us enter the city and only directed us to the street leading to Włodawa.

7) When we arrived in Wohyń, the shtetl had already burnt down. With the fire, which was ignited thanks to German incendiary bombs, almost the whole shtetl disappeared, in particular the Jewish part. All belongings went up in flames. There were no human victims, though. Only a few Jewish houses remained whole in which all those persons lived who had lost their property in the fire – both those who stayed in the shtetl and the transiting refugees.

8) Parczew was intact, the stores open, and people shopped. Life was normal there. There were refugees there but not many. The mood was tensed. We inquired whether the urban administration was still there or whether it had already left. (Several times, the police left and returned to the city.)

9) Sosnowica, a small shtetele with roughly sixty Jewish families, was intact. The shtetl was overcrowded with refugees from Warsaw.

In Sosnowica, I rested for one day and on September 15, 1939, I decided to go back to Warsaw.

B. From Sosnowica back to Warsaw

From Włodawa to Warsaw, a crowd of refugees streamed back to Warsaw. This return current was not smaller than the one that streamed to Włodawa. The reason of the stream backwards was that in Włodawa was a hunger crisis and high prices. Bread costed, so it was told, fifteen Złotys per kilo. Again, a rumor circulated that generally

the Germans do not have armed, organized forces in Poland; there are only groups of divisionary agents and small military units; the route to Warsaw is open; only air raids are a great concern, and one is nowhere safe from them. This was confirmed to me from the Polish military authorities and they advised me to return to Warsaw.

On our way back, we went through: Parczew (spent the night there on Shabbat, September 16). After that, we drove with a cart (for 70 kilometres) to Okrzeja by taking detours (spent the night there).

From Okrzeja we went by foot to Sobolew (evading the shtetlekh Garwolin, Ryki and Żelechów).

From Sobolew we went to Łaskarzew. From there we moved on to a village near Sobienie Jeziory (by evading the latter shtetl) and after that we arrived in the village Kozaki 4Note 4 : unclear, where I spent Yom Kippur (Shabbat, September 23).

After Kozaki 5Note 5 : unclear, we arrived in Otwock and after that, on October 4, we entered in Warsaw, where we met the Germans.

1) In Okrzeja, a small shtetl with a few dozen Jewish families, the market square was filled with refugees who were on their way back to Warsaw. They lingered there and were afraid of moving on, because they found out that the Germans are located in the neighboring shtetlekh Garwolin, Żelechów, Ryki, and that it is dangerous to pass through these places.

2) As we learned from Jews who had escaped from the surrounding area, Garwolin burnt down from German incendiary bombs. The Germans installed a detention camp there for the civil population (Jews and Christians). The camp was located in the yard of the church. A Christian, who had escaped this detention camp, told me that the relationship of Germans to the Jewish population was a lot worse than to the Christian one. They did not let Jews have any food, for instance. The

prisoners were composed of refugees who got arrested on route – mainly Jews.

3) About Żelechów they said that the Germans together with the local Polish antisemites (the group Nara) burnt down the synagogue. In this fire, the Żelechów Jew Peysekh-Shaye Feldhendler, a newspaper contributor, was burnt alive. People say that when he ran into the synagogue to save the Torah scrolls the Germans wouldn’t let him out again, so he burntalive.

In Żelechów, the Germans opened the Jewish stores, threw out the merchandise and distributed it amongst the Christian mob who came running.

4) As Jews from Ryki told me, their shtetl was snowballed by German airplanes with incendiary bombs. The houses caught fire and the shtetl burnt down. The inhabitants rescued themselves into the water of the pond near the shtetl. Then, the German airplanes descended very low and shot at the fugitives with machine guns. Up to 500 Jews were killed, among them women, old men, and children. The survivors ran away from the shtetl without having buried the corpses.

5) I encountered the shtetl Sobolew intact. The stores were closed. In the shtetl, which was already under German occupation, there was just one German military man, who officiated out of a truck which stood next to the train station and he ruled over the shtetl.

This German summoned the inhabitants to form a citizens committee, which was to provide him with products; if not, he threatened to burn down the shtetl. He demanded to be supplied with meat, cigarettes, and gasoline. His demands have been fulfilled consistently.

Outside of Sobolew, they found a Jewish corpse. As the Chevra Kadisha established, his name was Kaplan, a man from Warsaw. The jacket he was wearing had been manufactured by the Warsaw tailor Pzshitik. The circumstances of his death are not known.

6) At 5am, when we were en route between Sobolew and Łaskarzew (the distance 7 kilometers in total), we bumped into a group of Jews (among them even small children) who were walking famished from Łaskarzew to Sobolew in order to buy bread.

These Jews told us:

For three days, they did not have anything to eat because the mills, bakeries, and flour stores had been burnt down in Łaskarzew. Their laments were terrible.

In Łaskarzew, nine houses remained intact. The rest of the shtetl burnt down. Sixty Jews were shot by the Germans under the following circumstances:

In the shtetl, an attack by the Germans took place. The Polish military units entrenched themselves in the Jewish houses and held back the German attack. When they entered the city afterwards, the Germans blamed the Jews to have shot from the houses. And for this, the Germans shot the sixty Jews and destroyed the shtetl (they simply doused the houses with gasoline and ignited them).

I personally saw many Jewish corpses, who had not been buried yet, in the forest not far from Łaskarzew Jewish cemetery. Among those who were shot to death were not only local Jews but also refugees who had found themselves in Łaskarzew, including Jews from Łódż (among them a doctor called Goldinberg) and from other cities.

7) We stopped in a village not far from Sobienie Jeziory because, as we got to know, the shtetl had been struck by a dreadful German terror. The Germans shot eleven Jews in the shtetl whilst chasing them to work.

8) We stopped in Otwock because it was impossible

to move on to Warsaw during the German bombardments. In Otwock, the Germans ruled.

In Otwock proper, there were around 100 corpses from the bombardments during the days of Rosh Hashanah.

The whole time when we were in Otwock, we heard loud and clear the bombardments of Warsaw, we saw the fires. The wind carried away the many burnt papers from Warsaw to Otwock; on some, one could still read the [names of the] companies from which they originated. And we used to orientate ourselves [with their help] which streets and buildings were burning.

There [in Otwock] we also heard about the robberies in Warsaw, about the killed victims etc.

We got to Warsaw by foot after after the Germans had invaded the city. My house was intact. My wife and daughter had stayed at home the whole time.

And the period starts – Warsaw under German occupation.

י.פ.

ביוראָ־אָנגעשטעלטער, 48 יאָר אַלט

אַדמיניסטראַטאָר פֿון דער צײַטונג…

קאָמיטעט צו זאַמלען מאַטעריאַלן

װעגן ייִדישן חורבן אין פּוילן 1939

װאַרשע

פּראָטאָקאָל נומער 70

(צונויפֿגעשטעלט דעם 18־טן דעצעמבער 1939)

א. פֿוןא. פֿון װאַרשע ביז סאָסנאָװיצע (בײַ װלאָדעװע)

כ'בין אַרויס פֿון װאַרשע, צוזאַמען מיטן זון, דאָנערשטאָג, דעם 7־טן סעפּטעמבער 1939. דערגאַנגען ביז פֿאַר װלאַדעװע, דעם 2־טן טאָג ראָש־השנה.

אויפֿן װעג געװעזן:

אין קאַלושין – פֿרײַטאָג דעם 8־טן סעפּטעמבער – דאָרטן גענעכטיקט, געבליבן ביז שבת דעם 9־טן סעפּט.

אין סטאָצק (בײַ ליקעװע) זונטאָג דעם 10־טן סעפּטעמבער, גענעכטיקט, אַרויס פֿון דאָרטן דעם 11־טן סעפּטעמבער.

אין ליקעװע (לוקאָװ) – דעם 11־טן סעפּטעמבער מאָנטאָג – גענעכטיקט אין אַ װאַלד בײַ ליקעװע, אַרום צוריק אין װעג דעם 12־טן סעפּט.

אין ראַדזין – געװעזן דינסטאָג דעם 12־טן סעפּט. זיך פֿאַרהאַלטן בײַ דער שטאָט אַ צװײ שעה און װײַטער געגאַנגען.

אין װאָהין – גענעכטיקט די נאַכט פֿון דינסטאָג אויף מיטװאָך – פֿון 12־טן אויפֿן 13־טן סעפּטעמבער.

מיטװאָך דעם 13־טן אינדערפֿרי אַװעק קײן פּאַרצעװע, דאָרטן געבליבן נעכטיקן.

דאָנערשטאָג דעם 14־טן סעפּט. אַרויס פֿון פּאַרצעװע און אַװעק אין שטעטל סאָסנאָװיצע אויפֿן װעג קײן װלאָדעװע, דאָרטן זיך פֿאַרהאַלטן נישט דערגײענדיק ביז װלאָדעװע.

1) אויפֿן װעג פֿון װאַרשע ביז קאַלושין – די װעגן געװען פֿאַרלײגט מיט מענטשן; מיליטער, ציװילע – ייִדן און קריסטן – אויף פֿורלעך און

צו פֿוס. בײַ באַן־סטאַציעס (בײַ מינסק־מאַזאָװיעצק און דעמבי װיעלקיע) האָבן מיר געזען צעשמעטערטע צוגן, און, לויט װי מיר איז באַװוּסט, זענען בײַם באָמבאַרדירן דורך די דײַטשן די צוגן געװעזן פֿול מענטשלעכע קרבנות. טײל צוגן, נאָך נישט צעשעדיקטע, זענען געשטאַנען בײַ די סטאַציעס, אָבער װײַטער נישט געפֿאָרן. די באַן־באַאַמטע האָבן נישט געװוּסט װאָס צו טאָן.

2) זיבן קילאָמעטער פֿאַר קאַלושין, בײַם דאָרף יענדזשיוּװ. 6 פֿאַרטאָג, האָבן די דײַטשן באָמבאַרדירט דאָס דאָרף. פֿון דער באָמבאַרדירונג זענען דערהרגעט געװאָרן אַכט ייִדן, פּליטים פֿון װאַרשע, צװישן זײ צװײ פֿרויען (אײנע אַן עלטערע און אײנע אַ יונג מײדל). איך האָב די הרוגים געזען אין מתים־שטיבל אין קאַלושין, װוּהין מע האָט זײ געבראַכט מקבר צו זײַן; װי ס'איז געגאַנגען אַ קלאַנג, איז צװישן זײ געװען אַ משפּחה פזשעפּיורקע פֿון װאַרשע.

3) אין קאַלושין בין איך װי געזאָגט אָנגעקומען פֿרײַטאָג דעם 8־טן סעפּטעמבער. כ'בין אַראָפּ צום צײַטונג־פֿאַרשפּרײטער יעקבֿ אָפּפֿאַל. צװישן די װאַרשעװער פּליטים אין קאַלושין האָט זיך אויך געפֿונען דער שרײַבער שמעון האָראָנטשיק.

דעם גאַנצן װעג פֿון װאַרשע איז ער געװעזן שטאַרק אויפֿגערעגט. אים האָט זיך רק געדאַכט, אַז אָט כאַפּן אים די דײַטשן. די פּאַנישע מורא פֿאַר די דײַטשן האָט זיך צו אים גענומען פֿון אַן איבערלעבעניש אין דער װעלט־מלחמה 1914. ער איז געװעזן אין קאַליש, בעת די דײַטשן האָבן דאַן פֿאַרנומען די שטאָט. אין דער טרויעריק־באַרימטער קאַלישער שחיטה, װען די דײַטשן האָבן פֿיל הונדערטער מענטשן דערשאָסן, איז אויך שמעון האָראָנטשיק געװעזן צװישן די יעניקע, פֿון װעלכע די דײַטשן האָבן דעמאָלט אַרויסגעכאַפּט זײערע קרבנות צו דער עקזעקוציע. די דײַטשן האָבן דעמאָלט אויסגעשטעלט אַ מחנה מענטשן און יעדן צענטן אַרויסגענומען צום דערשיסן – האָראָנטשיק איז געװעזן דער עלפֿטער. פֿון גרויס אויפֿרעגונג איז ער אויפֿן אָרט פּאַראַליזירט געװאָרן. ס'איז אים אָפּגענומען געװאָרן ס'לשון. מיטן לויף פֿון יאָרן האָט ער זיך אומגעקערט צום געזונט, אָבער געבליבן איז דאָך בײַ אים אַ מום – געװעזן כּסדר אַ כּבֿד־פּה. די דעראינערונג פֿון יענע טעג האָט אים כּסדר געפּײַניקט.

אין קאַלושין פֿרײַטאָג צונאַכטס, דעם 8־טן סעפּטעמבער 1939, איז האָראָנטשיק אַרײַן אין הויז פֿון ה. אַמפֿער. געטראָפֿן דאָרטן דעם אַדמיניסטראַציע־מיטאַרבעטער פֿון װאַרשעװער מאָמענט ש. יאַנאָװסקי און אַן אויפֿגערעגטער צו אים אויסגערופֿן: יאַנאָװסקי, מע גײט אונדז שעכטן 1Note 1 : unclear. יאַנאָװסקי האָט אים באַראויִקט, אָבער האָראָנטשיק איז גלײַך פֿון אים אַװעק גאָרניט זאָגנדיק.

שבת, דעם 9־טן סעפּטעמבער, 12 בײַ טאָג, האָט מען אַרויסגערופֿן יאַנאָװסקין, ער זאָל דערקענען אַ הרוג, װאָס ליגט אין אַ קעמערל אין ...הויז פֿון ה… יאַנאָװסקי האָט גלײַך דערקענט אינעם הורג שמעון האָראָנטשיקן – דער האַלדז בײַ אים איז געװעזן איבערגעשניטן מיט אַ בריטװע.

מ'האָט אין די קעשענעס פֿון הורג געפֿונען זעכצן הונדערט זלאָטעס מזומן, אַ גאָלדענעם זײגער און אַ געשריבענע צװאה (די צװאה איז געבליבן מיט ה. אַמפֿער). אין דער צװאה שרײַבט האָראָנטשיק, אַז דאָס לעבן איז אים נימאס געװאָרן, און גיט אָנװײַזונגען, װאָס צו טאָן מיטן איבערגעבליבענעם געלט.

לויט מײַן זכּרון קומט אויס, אַז ער בעט דאָס געלט צו פֿאַרטײלן אויף אַזאַ אופֿן:

דרײַ הונדערט זלאָט אויף קבֿורה־געלט און אַ מצבֿה, דרײַהונדערט זל' פֿאַר די ייִדיש־װעלטלעכע שולן; דרײַהונדערט פֿאַרן ייִװאָ; און דאָס רעשט זאָל מען אַװעקשיקן קײן פּאַריז, צו זײַן משפּחה.

די קבֿורה איז פֿאָרגעקומען זונטאָג, דעם 10־טן סעפּטעמבער 1939, אויפֿן קאַלושינער בית־עולם. צװישן אַנדערע זענען בײַגעװען דער דערמאָנטער יאַנאָװסקי און דער שרײַבער װוּלמאַן. איך בין בײַ דער קבֿורה נישט געװען.

ביז מײַן קומען האָט נאָך קאַלושין גופֿא נישט געליטן. די שטאָט איז געװען באַלאַגערט מיט פּליטים. די אָרטיקע ייִדן האָבן געלעבט אין שרעק; ס'האָט זיך פֿאַרשפּרײט אַ קלאַנגט, אַז קאַלושין װעט דורכן דײַטש פֿאַרנומען װערן נאָך פֿאַר װאַרשע.

װי איך האָב זיך נאָך דעם דערװוּסט, איז קאַלושין פֿון די דײַטשן באָמבאַרדירט געװאָרן מאָנטיק דעם 11־טן סעפּט. די שטאָט איז אין גאַנצן חרובֿ געװאָרן. דערבײַ זענען דערהרגעט געװאָרן בערך 500 ייִדן.

4)  װען איך האָב זיך געפֿונען אומגעפֿער אַ האַלבן קילאָמעטער פֿאַר סטאַצק, 7 אינדערפֿרי, איז אָנגעקומען אַ דײַטשער אַעראָפּלאַן, װעלכער האָט געװאָרפֿן אויף די הײַזער, פֿון בײדע זײַטן װעג, צינד־באָמבעס און אָנגעצונדן דאָס גאַנצע פֿאַר־שטעטל (אַ בלויז קריסטלעכער געגנט). ס'איז אַנטשטאַנען אַ שׂרפֿה. די הײַזער האָבן זיך אײנע פֿון די אַנדערע אָנגעצונדן. אַלץ איז פֿאַרברענט געװאָרן. קײן שום שטוב־זאַכן זענען נישט אַרויסגעראַטעװעט געװאָרן. קײנער איז נישט געװען צום ראַטעװען און לעשן, װײַל די באַפֿעלקערונג איז געלעגן באַהאַלטן אין די װעלדער.

סטאַצק – װען איך בין אַהין אַרײַן איז געװען אויסגעלײדיקט פֿון ציװילע מענטשן (סײַ ייִדן, סײַ קריסטן). אַלע זענען זיך צעלאָפֿן אין די װעלדער – און איז געװען איבערפֿולט מיט מיליטער.

גענעכטיקט האָב איך בײַ אַ פּויער הינטערן שטעטל. בעת מײַן זײַן דאָרטן איז דער ייִדישער טײל פֿון שטעטל נאָך געװען גאַנץ. ערשט שפּעטער, װי כ'האָב זיך דערװוּסט, איז דאָס שטעטל אַ צװײטן מאָל באַװאָרפֿן געװאָרן דורך די דײַטשן מיט צינט־באָמבעס און איז פֿולשטענדיק אָפּגעװישט געװאָרן.

5)  אַרײַנגעקומען קײן ליקעװע זענען מיר שוין נאָך דעם, װי די שטאָט איז באָמבאַרדירט געװאָרן דורך די דײַטשע אַעראָפּלאַנען. אין שטאָט האָבן מיר כּסדר געטראָפֿן בלויז מיליטער, אָבער זײער װײניק ציװילע. דער גרעסטער טײל ציװילע האָט פֿאַרלאָזן די שטאָט. אַ טײל איז געװען באַהאַלטן. די געשעפֿטן זענען געװען אָפֿן – סחורות אינעװײניק נישט געװען. אויך די פּריװאַטע דירות זענען געשטאַנען הפֿקר. װער ס'האָט געװאָלט, האָט געקענט נעמען, װאָס זײַן האַרץ האָט געגלוסט.

מיר האָבן דאָרטן געזען זײער פֿיל חרובֿע הײַזער – אומעטום אין אַלע װינקלען (נעמען פֿון גאַסן נישט פֿאַרצײכנט) גאַנץ חרובֿע און האַלב חרובֿע. געטראָפֿן שוץ־גראָבנס אין װעלכע ס'זענען פֿאַרשאָטן געװאָרן צענדליקער מענטשן, װעלכע זענען געהאַט אַהין אַרײַן זיך אויסצובאַהאַלטן פֿון די אַעראָפּלאַנען.

צװישן די פֿאַרשאָטענע אונטער הײַזער־חורבֿות זענען געװען די פֿרוי און דער זון פֿון יאַנעק גראָספֿאַטער, דעם סעקרעטאַר פֿון װאַרשעװער האַנדלס־אָנגעשטעלטן פֿאַרײַן. די פֿרוי איז דערהרגעט געװאָרן. דער זון איז על־פּי נס געבליבן לעבן.

זעענדיק, אַז אין שטאָט איז נישטאָ, װוּ אויפֿצוהאַלטן זיך, האָבן מיר גענעכטיקט אין אַ װאַלד (אונטערן פֿרײַען הימל) בײַ ליקעװע.

6)  ראַדזין האָבן מיר שוין געטראָפֿן נאָך אַ דײַטשער באָמבאַרדירונג. די שטאָט זײער באַשעדיקט. פֿון די באָמבעס זענען געװען 4–5 הרוגים, צװישן זײ דער אָרטיקער טוער פֿון בונד שמואל קימעל. די באַפֿעלקערונג איז אין שטאָט נישט געװען. די ציװילע פּאָליצײ האָט אונדז אין שטאָט נישט אַרײַנגעלאָזט, נאָר אונדז געקערעװעט צום װלאָדעװער װעג.

7)  װען מיר זענען אָנגעקומען קײן װאָהין, איז דאָס שטעטל שוין געװען פֿאַרברענט. ס'איז אַװעק מיטן פֿײַער, װאָס איז אַרויסגערופֿן געװאָרן דורך דײַטשע צינד־באָמבעס, כּמעט דאָס גאַנצע שטעטל, דער עיקר דער ייִדישער טײל. דאָס גאַנצע האָב און גוטס איז פֿאַרברענט געװאָרן. מענטשלעכע קרבנות זענען דערבײַ נישט געװען. געבליבן גאַנץ זענען בײַ אַ צענדליק ייִדישע הײַזער, אין װעלכע ס'האָבן געװוינט אַלע נישׂרפֿים, װאָס זענען פֿאַרבליבן אין שטעטל, װי אויך די דורכגײענדיקע פּליטים.

8)  פּאַרצעװע איז געװען גאַנץ, די געװעלבער אָפֿן, און מע האָט געלײזט. דאָס לעבן נאָרמאַל. פּליטים געװעזן דאָרטן, אָבער נישט קײן סך. די שטימונג אַן אָנגעשטרענגטע. מ'האָט נאָכגעקוקט, צי די שטעטלדיקע מאַכט איז נאָך פֿאַראַן, צי זי איז אַװעק. (די פּאָליצײ איז אַ פּאָר מאָל אַװעק און צוריק געקומען.)

9)  סאָסנאָװיצע, אַ קלײן שטעטעלע מיט אַ זעכציק ייִדישע משפּחות, איז געװען גאַנץ. דאָס שטעטל איז געװעזן פֿול מיט װאַרשעװער פּליטים.

אין סאָסנאָװיצע האָב איך זיך פֿאַרהאַלטן אײן טאָג און דעם 15־טן סעפּטעמבער 1939 זיך גענומען צוריק קײן װאַרשע.

ב. פֿון סאָסנאָװיצע צוריק קײן װאַרשע

פֿון װלאָדעװע קײן װאַרשע האָט געשטראָמט אַ מחנה פּליטים צוריק קײן װאַרשע. דער דאָזיקער צוריק־שטראָם איז נישט געװעזן קלענער פֿון דעם, װאָס איז געגאַנגען קײן װלאָדעװע. די סיבה פֿון צוריק־שטראָם איז געװעזן, װאָס אין װלאָדעװע איז געװעזן אַ הונגער און יקרות. ברויט האָט געקאָסט, אַזוי האָט מען דערצײלט, 15 צלאָטעס אַ קילאָ. װידער האָט זיך פֿאַרשפּרײט אַ קלאַנג, אַז בכּל

האָבן די דײַטשן נישט קײן באַװאָפֿנטע אָרגאַניזירטע מאַכט אין פּוילן; ס'איז נאָר פֿאַראַן דיװערסאַנטן־גרופּן און קלײנע מיליטער־טײלן; דער װעג קײן װאַרשע איז אָפֿן; די מורא איז נאָר פֿאַר לופֿט־אָנגרײַפֿן, און פֿון זײ איז מען אין ערגעץ נישט באַװאָרנט. דאָס זעלביקע האָט מיר, אויף מײַן פֿראַגע, באַשטעטיקט די פּוילישע מיליטערישע מאַכט און געראָטן צו פֿאָרן צוריק קײן װאַרשע.

דער צוריקס־װעגס אונדזערער איז געגאַנגען: דורך פּאַרצעװע (דאָרטן גענעכטיקט שבת דעם 16־טן סעפּטעמבער). דערנאָך זענען מיר געפֿאָרן מיט אַ פֿור (70 קילאָמעטער) דורך אומװעגן ביז אָקשײ (דאָרטן גענעכטיקט).

פֿון דאָרטן צו פֿוס קײן סאָבאָלעװ (אויסגעמיטן די שטעטלעך גאַרװאָלין, ריקי און זשעלעכאָװ).

פֿון סאָבאָלעװ זענען מיר געגאַנגען קײן לאַסקאַרעװ. פֿון דאָרטן אין אַ דאָרף בײַ סאָבין יעזשאָרי (אויסגעמיטן ס'שטעטל) און נאָך דעם אָנגעקומען אין דאָרף קאָזאַקי, װוּ כ'בין געװעזן יום־כּיפּור (שבת דעם 23־טן סעפּטעמבער).

פֿון קאָזאַקי געקומען קײן אָטװאָצק און נאָך דעם דעם 4־טן אָקטאָבער אַרײַן אין װאַרשע, געטראָפֿן די דײַטשן.

1) אין אָקשײ, אַ קלײן שטעטל מיט עטלעכע צענדליק ייִדישע משפּחות, איז דער מאַרק געװעזן פֿול מיט קײן װאַרשע צוריקגײענדיקע פּליטים. זײ האָבן זיך דאָרטן פֿאַרהאַלטן און מורא געהאַט װײַטער צו גײן, װײַל ס'זענען דערגאַנגען ידיעות אַז די דײַטשן געפֿינען זיך אין די שכנותדיקע שטעטלעך גאַרװאָלין, זשעלעכאָװ, ריקי, און ס'איז אַ סכּנה דורכצופֿאָרן די דאָזיקע ערטער.

2) װי מיר האָבן זיך דערװוּסט, פֿון אַנטלאָפֿענע ייִדן פֿון דער אַרומיקער געגנט, איז גאַרװאָלין געװאָרן פֿאַרברענט פֿון דײַטשע צינד־באָמבעס. די דײַטשן האָבן דאָרטן אויפֿגעשטעלט אַ געפֿאַנגען־לאַגער פֿאַר דער ציװילער באַפֿעלקערונג (ייִדן און קריסטן). דער לאַגער האָט זיך געפֿונען אין הויף פֿון קאָשציאַל. אַ קריסט, װאָס איז אַנטלאָפֿן פֿון דעם דאָזיקן געפֿאַנגען־לאַגער, האָט מיר דערצײלט, אַז די באַציִונג פֿון די דײַטשן צו די ייִדישע באַפֿעלקערונג איז געװען אַ פֿיל ערגערע, װי צו די קריסטלעכע. למשל, מ'האָט צו די ייִדן נישט צוגעלאָזט קײן עסן. די

געפֿאַנגענע האָבן געשטאַמט פֿון די פֿאַרהאַלטענע אויף די װעגן פּליטים, לרובֿ ייִדן.

3) װעגן זשעלעכאָװ האָט מען דערצײלט, אַז די דײַטשן צוזאַמען מיט די אָרטיקע פּוילישע אַנטיסעמיטן (די גרופּע נאַראַ) האָבן פֿאַרברענט די ייִדישע שול. דערבײַ איז פֿאַרברענט געװאָרן דער זשעלעכאָװער ייִד פּסח־שאיע פֿעלדהענדלער, אַ צײַטונג־פֿאַרשפּרײטער. װי מ'גיט איבער, זאָל ער האָבן געלאָפֿן ראַטעװען די ספֿר־תּורות. ער איז אַרײַן אין שול, האָבן אים די דײַטשן נישט אַרויסגעלאָזט צוריק, און ער איז דאָרטן פֿאַרברענט געװאָרן.

אין זשעלעכאָװ האָבן די דײַטשן געעפֿנט די ייִדישע געװעלבער, אַרויסגעװאָרפֿן די סחורות און געטײלט עס דעם אָנגעלאָפֿענעם קריסטלעכן המון.

4)  װי ס'האָבן מיר איבערגעגעבן ריקער ייִדן, איז זײער שטעטל באַװאָרפֿן געװאָרן דורך דײַטשע פּליִער מיט צינד־באָמבעס. די הײַזער האָבן זיך אָנגעצונדן און דאָס שטעטל איז אָפּגעברענט געװאָרן. די באַפֿעלקערונג האָט זיך געראַטעװעט אין די װאַסערן פֿון דער סאַזשלקע בײַם שטעטל. דאַן האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט זײער נידעריק די דײַטשן אַעראָפּלאַנען און פֿון קוילן־װאַרפֿערס באַשאָסן די אַנטלויפֿנדיקע. ס'זענען דערהרגעט געװאָרן ביז 500 ייִדן, צװישן זײ פֿרויען, זקנים און קינדער. די לעבן געבליבענע זענען אַנטלאָפֿן פֿון שטעטל, נישט באַגראָבנדיק די הרוגים.

5)  אין סאָבאָלעװ האָב איך געטראָפֿן דאָס שטעטל גאַנץ. די געװעלבער פֿאַרמאַכט. אין שטעטל, װעלכעס האָט זיך שוין געפֿונען אונטער דײַטשער הערשאַפֿט, איז געװעזן אײן אײנציקער דײַטשער מיליטער־מאַן, װעלכער האָט אַמטירט אין אַ לאַסטאויטאָ לעבן דער באַן־סטאַציע און ער האָט מיטן שטעטל געװעלטיקט.

דער דאָזיקער דײַטש האָט אויפֿגעפֿאָדערט די באַפֿעלקערונג צו שאַפֿן אַ בירגער־קאָמיטעט, װעלכער זאָל אים באַזאָרגן מיט פּראָדוקטן; אויב נישט, האָט ער געדראָט צו פֿאַרברענען דאָס שטעטל. פֿאַרלאַנגט האָט ער, מע זאָל אים שאַפֿן פֿלײש, פּאַפּיראָסן און בענזין. זײַנע פֿאָדערונגען פֿלעגן דערפֿילט װערן.

הינטער סאָבאָלעװ האָט מען געפֿונען אַ ייִדישן הורג. װי די חבֿרה־קדישא האָט פֿעסטגעשטעלט, האָט ער געהײסן קאַפּלאַן, אַ װאַרשעװער. די מאַרינאַרקע, װעלכע ער האָט געטראָגן, איז געמאַכט געװאָרן בײַ אַ װאַרשעװער שנײַדער פּזשיטיק. די אומשטאַנדן פֿון זײַן טויט זענען נישט באַװוּסט.

6)  פֿינף פֿאַרטאָג, װען מיר זענען געװען אויפֿן װעג צװישן סאָבאָלעװ און לאַסקאַרעװ (דער גאַנצער װעג איז אַ 7 קילאָמעטער), האָבן מיר אָנגעטראָפֿן אַ מחנה ייִדן (צװישן זײ אַפֿילו קלײנע קינדער) גײן אויסגעהונגערט פֿון לאַסקאַרעװ קײן סאָבאָלעװ קויפֿן ברויט.

די דאָזיקע ייִדן האָבן דערצײלט:

דרײַ טעג האָבן זײ גאָרנישט געגעסן, װײַל אין לאַסקאַרעװ זענען פֿאַרברענט געװאָרן די מילן, בעקערײַען און די מעל־געשעפֿטן. די געװײנען זענען געװעזן שרעקלעך.

אין לאַסקאַרעװ זענען געבליבן גאַנץ נײַן הײַזער. דאָס איבעריקע שטעטל איז פֿאַרברענט. זעכציק ייִדן זענען דורך די דײַטשן דערשאָסן געװאָרן בײַ אַזעלכע אומשטאַנדן:

אין שטעטל איז פֿאָרגעקומען אַן אַטאַק פֿון די דײַטשן. די פּוילישע מיליטער־גרופּן האָבן זיך פֿאַרשאַנצט אין די ייִדישע הײַזער און אָפּגעהאַלטן דעם דײַטשן אָנגרײַף. די דײַטשן האָבן ,אַרײַנגײַענדיק דערנאָך אין שטאָט, באַשולדיקט די ייִדן, אַז זײ האָבן געשאָסן פֿון די הײַזער. און דעריבער האָבן די דײַטשן דערשאָסן די 60 ייִדן און חרובֿ געמאַכט דאָס שטעטל (פּשוט באַגאָסן די הײַזער מיט בענזין און אונטערגעצונדן).

איך פּערזענלעך האָב אין װאַלד, נישט װײַט פֿון לאַסקאַרעװער ייִדישן בית־עולם, געזען פֿיל ייִדישע הרוגים, װעלכע זענען נאָך נישט געבראַכט געװאָרן צו קבֿורה. צװישן די דערשאָסענע זענען געװען נישט דװקא אָרטיקע ייִדן, נאָר אויך פּליטים, װעלכע האָבן זיך געפֿונען אין לאַסקאַרעװ, צװישן אַנדערע אויך לאַדזשער (צװישן זײ אײנער אַ דאָקטאָר גאַלדינבערג) און פֿון אַנדערע שטעט.

7)  מיר האָבן זיך פֿאַרהאַלטן אין אַ דאָרף נישט װײַט פֿון סאַבין־יעזשאָרי, װײַל, װי מיר האָבן זיך דערװוּסט, איז אין שטעטל געװעזן אַ מוראדיקער דײַטשער טעראָר. די דײַטשן האָבן אין שטעטל דערשאָסן עלף ייִדן בעתן טרײַבן זײ אויף אַרבעט.

8)  אין אָטװאָצק האָבן מיר זיך פֿאַרהאַלטן, װײַל קײן װאַרשע איז אוממעגלעך

געװען אַרײַנצוקומען איבער דער דײַטשער באָמבאַרדירונג. אין אָטװאָצק האָט געהערשט דער דײַטש.

אין אָטװאָצק גופֿא זענען געװען בײַ 100 הרוגים פֿון די באָמבאַרדירונגען אין די ראָש־השנה טעג.

די גאַנצע צײַט, װאָס מיר זענען געװען אין אָטװאָצק, האָבן מיר דײַטלעך געהערט די באָמבאַרדירונג פֿון װאַרשע, געזען די שׂרפֿות. קײן אָטװאָצק האָט דער װינט פֿאַרטראָגן זײער פֿיל פֿאַרברענטע פּאַפּירן פֿון װאַרשע; אויף טײל האָט מען געקענט איבערלײענען די פֿירמעס, פֿון װאַנען זײ שטאַמען. און מיר פֿלעגן זיך אָריענטירן, װעלכע גאַסן און הײַזער ס'ברענען.

דאָ האָבן מיר אויך געהערט װעגן די רויבערײַען אין װאַרשע, װעגן די הרוגים אאַ"װ.

אַרײַן קײן װאַרשע צו פֿוס נאָך דעם, װי די דײַטשן האָבן אַרײַנגעמאַרשירט אין שטאָט. מײַן שטוב איז געװען גאַנץ. די פֿרוי און טאָכטער געװעזן די גאַנצע צײַט אין שטוב.

ס'הײבט זיך אָן די סדרה – װאַרשע אונטער דער ממשלה פֿון דײַטש.