L.B. – Ka [?]

Female Social Activist, 38 years old.

Łódź

Protocol Number 107

(Compiled on January 5, 1940)

On September 5, 1939, our Jews in Łódź volunteered en masse for the military. But there was no guarantee [to be enlisted] and they were not employed.

En masse Jews took part in building trenches etc.

The Germans invaded Łódź on September 8 around 6pm. Only small military units arrived, who did not at all let the population feel their attitude towards them.

The local Germans took in the invading Germans enthusiastically, welcoming them with flowers, offering them wine and pastries.

The Polish and Jewish male population in military age left Łódź in masses in the night from September 5 to 6.

Officially, the German army invaded Łódź on September 9 in the morning hours between 10 and 12.

The streets were overcrowded with local Germans who welcomed the German army with enthusiasm calling out Heil Hitler etc. The Germans population was dressed festively. The men with top hats. The women in festive attire.

There were also Poles on the streets. On their faces one could read

dreariness and feeling lost. They were acting calmly and restrained. Among the Polish intelligentsia one could see sorrow. One could even see a tear in someone’s eye. The Polish mob watched the military indifferently and unaffected.

Jews were not on the streets. I myself was walking on the streets with my eight-year old boy because I was afraid to go out on my own. It was interesting to me to watch the scene. I was on Wolnośćy Square (Freedom Square).

We were standing there for around 15 minutes – the consistent Heil exclamations became increasingly repulsive to me. I said to my boy in Polish: Come, let’s go! Then a German woman standing behind me said to us: Yes, yes, you can go. Here is no place for you.

The stores were closed. The cafes open, but no one was inside. Life in the city seemed to be dead anticipating what is to come.

Shabbat and Sunday passed by with festive welcoming of the German army by the local German population.

On September 11 the stores were still closed.

Already on September 10 there were individual cases of looting Jewish pastry and fruit shops. On the 11th, big groups of local Germans of several hundred men each started to break open the locked doors, to bust open the display cabinets in the Jewish stores and to rob the merchandise. Groups of the Polish mob joined the Germans. There were also individual German soldiers among the assembled crowd.

This lasted from Monday through Tuesday. They looted the Pyetrikover, Novomayske (looted in its entirety), Zovadzke Streets. On Zovadzke, I was personally present when they looted Ogurek’s big shoe store.

On Pyetrikover, for instance, they pillaged: Rapaport’s big store for men’s hats, Hekhtkop’s shop for shoes, two stores of Bata.

On Novomayske: at number 19 there were big halls filled with different merchandise. There were 150 stores. Everything was thoroughly looted.

The robbed merchandise was taken for personal use.

There were cases when the robbers took several shoes – right or left. They stood in the middle of the crowd and cried out: Who has shoes of this and that kind, for the left or right foot. Let’s exchange with each other.

Jews were afraid to show themselves in the streets and they consequently did not react to the looting.

On the streets, there was no police, only the civilian militia, from which the Jews had been immediately removed as soon as the Germans invaded the city. The civilian militia did not react to the looting at all, watching it indifferently.

There was not one case when Jews tried to rescue their property.

If it incidentally occurred that a Jew went by, they did not beat him/her because the mob was too busy looting.

It is estimated that around five hundred stores with textiles, shoes and haberdashery

have been entirely looted.

On Tuesday, September 12, around noon, a Jewish delegation, led by Rumkowski, who was designated as Jewish community chairman by the Germans, turned to the German military commander. (There was also Levshteyn – a manufacturer – and a third one whose name I have forgotten.) The delegation requested that steps be taken so that the looting stopps.

The commander replied that when the Jews open the stores the looting will stop.

On September 13, on Wednesday the eve of Rosh Hashanah, the military headquarters summoned the rabbis Treystman and Segal. From the headquarters, SS men escorted them in an open car to the synagogue on Kastshushka Street. This happened in the following way: in front of the military headquarters a car pulled up, so the rabbis wanted to get in – they were brutally pushed away. The SS men got in the car. On the step on one side, the old sick rabbi Segal was standing, on the other step, rabbi Treystman. Standing like this, they were driving to the synagogue. Everyone entered the synagogue – the escorting SS men and the rabbis, no one else. The SS men forced the rabbis to take out the Torah scrolls from the Holy Ark, they ordered them to spit on the scrolls, to tread on them with their feet and to tear them apart. The rabbis refused to do that: You can shoot us. The SS men then spit into the rabbis’ faces, shaved off the rabbis’ beards and beat them with their fists. The old rabbi Segal fell, was kicked and muddled up the scrolls.

From the synagogue, the rabbis were escorted back to the municipal headquarters. There, they received the orders that Jews are forbidden to pray in the synagogues and in private minyans 1Note 1 : Quorum of ten adult men meeting to prayer. on Rosh Hashanah and Yom Kippur. Wherever Jews are caught praying they will be shot. At the same time, the rabbis received orders that the Jewish stores must be open during the Days of Awe and on the High Holidays.

At the headquarters, the rabbis were not beaten any longer. They were released. Then, the community published a printed bill, signed by the Jewish community chairman Rumkowski and rabbi Treystman, that as per the decree by the Germans

all Jewish stores have to be open,

Jews are not allowed to pray collectively,

Jewish stores have to be open on the Holidays, on Shabbats and on the Days of Awe.

Since then, Jews keep their stores indeed open and do not pray collectively.

As per the promise by the German municipal commander, that if the stores will be opened, the looting will stop, the mass robberies ended, but in different streets individual robbery cases consistently happened, the majority of them already by a larger percentage of German military personnel. The looting was primarily done by local Germans, Poles in comparison participated not so much.

The Polish intelligentsia were deeply affected by Poland’s destruction. They felt for the Jewish population but did not actively stand up against the fraction of Poles who took part in the mentioned robberies.

So, my neighbor, for instance, a judge from appeal court in Łódź called Kemptshinski from Galicia, expressed it to me as follows: the fraction of Polish population taking part in looting is an expression of solidarity with the Germans. The things that satisfies the Germans should not have been done.

One could feel such dejection in his words that is was unrealistic that he or any other Polish intelligent would in any way become active.

After Sukkot, the Germans turned to the Jewish community with the demand that 20 elegantly dressed Jews, preferably with top hats, in any case dressed in the way Jews dress on holidays for the synagogue, shall come to the elegant synagogue on Kashtshushki Avenue.

The headquarters demanded that they shall stage praying in participation of rabbi Treystman.

The Jewish community gathered around twenty Jews in the synagogue, and the Germans took several photographs of the praying Jews.

As it is understood, the Germans did this in order to show the world that they permit Jews to pray.

Soon after the German invaded, they caught Jews both from the streets and the homes. They were forced to cover with naked hands the trenches which had been digged out for protection from bombs from airplanes.

The Germans said during this: You took the biggest part in digging them out, now you have to fix what you have damaged.

For the work, the Germans did not pay anything. There were cases when the workers were given food and when cigarettes were distributed among them.

The Jewish community started to intervene saying Jews shouldn’t be snapped up for work. The Jewish community obligated itself to supply 700 Jews to work daily on the condition that Jews are no longer snapped from the streets and homes.

In response, the Gestapo gave its consent. Nonetheless, Jews were still snapped from the streets to work. From the homes, they were no longer dragged, though.

As the consequence, the Jewish community stopped to send people to work after a total of three weeks.

For a Jew – man or woman – it was impossible to go through the streets because they were catching Jews for work en masse.

The relation to the caught Jews was better in the beginning when the regime in Łódź was a military one.

Since October 8, 1939, the SS and SA and civilian local Germans took over the power over the city (the Hitlerjugend and the Deutscher Selbstschutz) as well as the police, which was made up of local Germans.

The caught Jews are brutally beaten more and more. Clothes, watches, cigarette-boxes etc. is robbed away from them.

One can say that the catching for work has become a system in order to pressure Jews to pay ransom.

Not only the often inventive local Germans but also officers from the SS and SA took part in robbing the caught Jews by taking ransom.

They forced the Jews to clean toilets and gutters with their bare hands, to clean a whole building with a toothbrush.

Even ten-year old Jewish children are caught for work.

In front of my eyes, on September 16, around 11 to 12 in the morning on the street of 11th November, a German soldier forced a ten-year old Jewish boy to carry a big suitcase. The boy was not able to lift it. So he dragged it over the cobblestone pavement. The German beat the boy mercilessly and threw him to the ground. And while screaming out: Dirty Jews 2Note 2 : Schmutzige Juden.! he tore out the suitcase from the boy’s hands.

I live in Łódź on Magistratske Street Number … Nearby, on Maludnyover Street 82 or 84, the confiscated palace of the Jewish textile magnate Yoysef Krososhinski is located. In this palace, there is now the home of the Hitlerjugend. It is a spacious three-story building, in which children in the ages of 10-11 to 15-17 are gathering.

In the morning, these German children go to school. In the afternoon, they are in this building. In front of the building, on the pavement, 2 boys are standing who keep watch. On their arms is a swastika, in their belts a bayonet, in their hands a whip. Ten-year old German boys catch seventy-year old men, forcing them to work, demanding ransom, beating Jews mercilessly who are passing by.

On December 10 around 4pm, my 14-year old daughter D…, a schoolgirl, was caught for work. She was on her way home. A 10/11-year old German snapped her into the building. They took from her a pair of brown leather gloves and gave her things for scrubbing and cleaning. My daughter was held 45 minutes until a German soldier arrived and said that such a young girl can be sent home.

Letting her go, they said to her that if she brings 2 Mark or 10 Deka tea and a kilo of flour, the gloves will be returned to her.

I myself was caught 3 times for work.

Twice, I was led to work in the police station on Abramovski Street 29. I was not beaten. I was made to carry buckets of water to the third level, forced to stand on a ladder that was barely holding itself and ready to fall over any minute, and to wipe clean the ceiling like that. When a woman, who was with me, tried to hold up the ladder from below, the police officer did not permit it.

Into the home of the Hitlerjugend, a 14-year old German dragged me the last time. This was September 16 at 9:30 am. The schools were not running due to vacations so the teenagers had time. Downstairs there was a corridor where everyone who enters takes off his/her clothes and leaves the coat with the things one brought. We were 9 Jewish women. We were given the task to clean and scrub the windows but they did not

give us any cloth. We were forced to get undressed and to take off our underwear and to clean the windows with it. (I got undressed in a separate room.) I was beaten, pushed, kicked. Above me, a 12-year old German was standing in a uniform from the Hitlerjugend. I scrubbed the floors standing. On your knees! he ordered generally addressing me informally the whole time. I pretended that I did not hear him. So he pushed me so that my head knocked against the floor. It was getting dark before my eyes and I was working this way from 9:30am to 1pm.

From my coat, which stayed downstairs, nothing was taken. I suppose that this happened because there was a letter from the Lithuanian consulate in my pocket. When I exited the building of the Hitlerjugend, a teenager keeping watch pushed me.

On my way back home, there is an assembly point for German refugees (non-Jews). I did not manage to reach my home as I was dragged to work again at the assembly point. I showed my dirty hands from work arguing that I cannot work any longer. It did not help. Finally, a Jew, an acquaintance of mine called Moler, a 57-years old traveling salesman, requested to let me go. Good, the German said, but you will have to work for two: for yourself and for her. And so it was: Moler was carrying coal for himself, and for me, he was scrubbing floors.

Such work was not necessary at all. The only goal was to torture Jews and to make fun off them. They force one Jew, for instance, to beat another one. Or after work, for example, they arrange the Jews in a row and order them to sing in a choir: We Jews are responsible for the war. Afterwards, they start to beat the Jews for the very reason that they are responsible for the war. They also force Jews to catch other Jews to work by taking a Jew’s documents and threatening him to be taken to the Gestapo if he does not deliver a

certain number of Jews. Generally, Jews are treated like slaves. The following cases might serve as an example: if a soldier wants to get his shoes cleaned on Sundays, he goes out on the street and takes a Jew into the barracks to clean his shoes; if a German, a military man or civilian, is carrying a bundle on the street, and it is too heavy for him, he catches the first Jew on the street and forces him to carry the bundle.

I saw the following scene: In front of a heavy truck, four Jews were harnessed instead of horses, and two Jews were pushing the wagon from behind. A German was beating the Jews with whips. Seared into every German’s mind was the believe that the Jew is his slave. Into our yard, a 12- to 13-year old young German from the Hitlerjugend came driving on a bicycle. On the yard, Jewish children were playing whom the German forced to clean his bicycle. And the young German said: You, Jews, are our servants.

Also Jewish women are captured for work, regardless of their age, also children from the age ten onwards. There was a case when on Gdańsk Street 90 when the Germans hit a Jewish woman and broke her head into pieces. This woman, who was dragged to work, was over sixty years old.

How the Germans ripped away the trade of Jews in Łódź

Soon, two-three weeks after the Germans had occupied Łódź, they issued a decree that the Jewish bakeries are prohibited from baking bread. When the Jews were standing in the line of Christian bakeries, they were pushed out of the lines. Even Poles were pointing their fingers calling out: Jude! Jude!

4-6 weeks after the Germans invaded Łódź, new decrees against Jews

started pouring out every day. All Jews had to report how much they owned. One was allowed to have up to two thousand Złoty, and the rest of the money had to be transferred to a blocked account. All Jews who owned stores, warehouses, factories had to give notice of their merchandise and of their raw material and to seal everything until a new decree [is issued]. The small shops were automatically closed down this way. The bigger company factories and warehouses were occupied by German commissioners – so-called “depositaries.” The whole power was de facto transferred to the German commissioner, and the real owner was nothing more than mere observer in his own store. In a big factory or store, the owner received approximately 200 Złoty per week and the rest of the money was transferred to the blocked account. In the big stores, one was allowed to sell merchandise to military personnel and Christians. To Jews, one was not permitted to sell anything. In this transaction, the Jewish owner only took on the role of an observer. He did not collect the money. The Jewish money on the blocked accounts was put into different banks. All banks were shut down except for two German banking houses where Jews usually did not hold their capital. In this way, the Jewish wealth was ruined in Łódź.

Coinciding with the large scale industry, the Germans also destroyed Jewish small industry and Jewish retail trading. On Vskhadnye Street, for example, the Jews were trading frank and free with bread, socks, reforms3Note 3 : uncertain. etc. An order was issued saying that trade on the street is banned.

Another order was published that all Jewish coachmans have to give away their horse-drawn coaches together with the horses; the Jews in return received a receipt over a few Mark. The Jewish coachman and driver disappeared from Łódź.

On November 5, 1939, a decree was issued that Christian stores are prohibited to sell anything to Jews. And one had to

put up a leaflet [saying]: Juden Eintritt verboten4Note 4 : Jews entry forbidden.. A Jew had to beg one of his Christian friends to buy shoes etc. for him.

Also the peasants, who come to the city Łódź, were forced not to sell anything to a Jew. The peasants secretly sold Jews food and did not take more money for it.

In every sense, Jews were in a very difficult situation because food was not sold to them in the stores cheaper and they were being chased out of the lines [in front of the stores]. The life of the Jews was literally paralyzed.

All buildings of the Jewish schools were soon occupied by the Germans and the Jewish children from these schools studied in private apartments in 3 shifts – from 9am to 5pm.

The Yellow Badge

The decree regarding the yellow badge for Jews came out on November 6 or 7, 1939.

The decree says that Jews – women, men and children – have to wear the yellow badge. On strollers of small children, the yellow badge has to be attached. Jews who do not wear the yellow badge get the death penalty.

The decree had a dreadful effect on the Jewish population. The Polish intelligentsia felt very sorry for the Jews. The Polish mob, in contrast, reacted to the Jews with their yellow badges with a mocking smile on their faces.

Older local Germans pretended that they do not see the yellow badge. The younger local Germans reacted to it with content.

Jews that had converted to Christianity did not wear any badge.

Around November 10, a decree came out pursuant to which it was prohibited to walk on Pyetrykover Street. Jews who lived on Pyetrykover Street had to buy passing permits for 20 Złoty per month. They were allowed to walk on Pyetrykover Street only until 11am.

This created huge difficulties for the Jewish population in their everyday life since the Pyetrykover Street cuts through the whole city and one has to cross Pyetrykover Street in order to make one’s way on one or the other side.

Jews used to take a risk and jumped over from one street corner to the other side. This always ended in getting beaten up heavily and even in getting arrested because on all street corners police guards or SS men were standing. To this day, the prisons in Łódź are overcrowded with Jews, even with women and children who sinned by crossing Pyetrykover Street. To this day, no one of the detainees has been released. The Jewish community intervened but without success.

Around November 13, a decree appeared that Jews are allowed to walk [on the streets] from 8am to 5pm.

In the morning, the Germans used to turn back the pointer on their watches by a few minutes or, in the evening, turn it forward and they arrested Jews accusing them of being on the street too early or of walking around too late.

And the detainees have not been released to this day. Relatives of the detainees were refused any information and were told to leave threatening them that they will arrest those intervening as well.

People became aware of the detainees only because the detainees, who receive parcels from outside three times per week, usually took pains to get out slips of paper with the names of those who are detained with the receptacles.

Food and warm clothes were permitted. Food and packages were usually permitted in the prisons on Tuesdays, Thursdays and Shabbats – on all of these days, one could see large numbers of Jews in front of the prisons.

Soon, in the first days, after the Germans had invaded Łódź, Jews started to be kicked out of their apartments.

This happened in the following way:

1) The Germans – military people, led by civilian local Germans – usually entered a Jewish apartment and ordered them to leave [their apartment] within two hours. They were only allowed to take things except for furniture.

2) They usually came into Jewish apartments and ordered [the Jews] to leave the apartment – without any right to take anything with them.

3) They usually entered the apartments of rich Jews – ordered them to leave the apartment within 2 hours and to take things – except for furniture. When the residents went out with their things, a guard, a soldier or SS man, was usually standing in front of the gate and they took the things away from the Jews.

4) Also, they occupied whole residential blocks with apartments of very poor Jews. There, the Germans prepared apartments for the Baltic Germans. They forced [the Jews] to

clean up the apartments, to put fresh sheets on the beds. They were not permitted to take anything with them.

All Jews living on Magistratske Street 20, 21, 22, for instance, were kicked out like that. The apartments stand empty to this day because the Baltic Germans haven’t arrived yet.

The looting of Jewish apartments started in the early days of the Germans in Łódź, which has taken on a much more systematic nature. They even carry furniture out of the apartments. There is almost no Jewish house from which they haven’t carried out underwear, clothes or furniture and food yet.

In the looting, higher officers participated as much as German militiamen, soldiers and civilians with swastika.

The local Germans usually pointed to the rich Jewish houses. Allegedly, they were searching for weapons but in doing so they took all the valuable things.

For example, in the first October days, they robbed from Glas (Koperniko Street 23) – looking for weapons – beautiful furs. On Narutovitsha Street 47, in engineer Fromes’ house, they robbed a bigger sum of money and pulled off 2 diamond rings from the fingers, and from the wrist – a golden watch.

In the first days of December, they surrounded the streets Paludnyave, Kilinski, Pamarske. They allegedly searched for secret radio stations and robbed the Jewish apartments.

In the streets of Łódź one can see now how the masses of poorest Germans are dressed elegantly in furs. Their apartments are opulently furnished.

One could also see on the streets in evening hours, at dusk, how uniformed soldier and civilian Germans with swastika led Jews through the gates, ostensibly looking for weapons, ordering them to lift the hands and taking watches, briefcases, money and generally valuable objects.

In the first days of December, my neighbor, the factory owner Volf Frenkl, Magistratske 25, was stopped in his gateway and when they searched him, they took away a briefcase with 400 Złoty.

Soldiers used to stop Jewish women as well asking how much money they had threatening them that if they understate the sum, it will be bad. The soldiers used to take all of the money which they found with the victims of their arbitrariness.

On the basis of decrees, they used to take out all the goods of full warehouses.

For example, they took away all the merchandise at the end of November here:

From the pharmacy warehouse Pomerants, Petrykover 17,

From the pharmacy of Yankelevitsh, Kastshelna 21 (during it, they forced Yankelevitsh to load the merchandise on the wagon himself. When he tried to let his employee do it, they hit Yankelevitsh).

From the pharmacy Roznblum, on the corner Trudmeyske/Vultshinske (the wealthiest Jewish pharmacy),

From Perlman, Tsigl Street 37.

They systematically emptied the factory warehouses of manufacture. The owners received receipts but no money.

Jewelers were confiscated, inventoried and the keys were left with the owners.

In some pharmacies, German commissioners were installed, so-called depositaries (...) and until January 1 the owners were inside, too.

From other pharmacies, the Jews were immediately removed and German pharmacists from Pomerania and Poznań were installed.

During the first days, it seemed that the Germans were not interested in social and political activists. The only one who the Germans were looking for soon during the first days was the former head of the Jewish community Mintsberg.

Soon in the first days, the Germans came with the question: Where is the dog Mintsberg.

They first threw themselves on revisionists. The leaders escaped, only the lower ranking activists stayed.

They arrested all who had the smallest connection to Zionism, also all members of Maccabi, for example, engineer Vinerman (he was released after 7 weeks, on November 11 they wanted to arrest him again, but he was not Łódź anymore), Dr. Bresholts from Hitakhdut and others, Miss Reznikov, 55 years old, from WIZO [Women’s International Zionist Organization] (was released after 6 weeks).

They did not touch communists at all.

Around 2 to 3 weeks it was at first calm for other political activists.

Later, they started to arrest the members of the advisory council of the Jewish community that the Germans had nominated. 24 men were arrested (only Rumkowski not). What happened to them is not known. Rumkowski’s intervention did not lead to anything.

They arrested the Jewish community clerk Kenig. When Rumkowski intervened at the Gestapo on Zgyerzsher 115, he was beaten bloody.

On Zgyerzsher 115 at the Gestapo, a special commission was installed to torture the arrested Jews.

From the cafe Astoria, they took out 20 Jews (this was on November 5 or 6). They were ordered to come to the Gestapo on the next day in order to reclaim the documents. There, 15 were shot dead. And the 5 who stayed alive had to bury the rest. Later, the 5 were released, and this is how people learned about the execution.

These 5 released ones were beaten up well before they were released and were prohibited to tell anything.

Among the executed ones there were the following:

1) Khaymovitsh – merchant, Piromovitsh Street 4,

2) Perts – wealthy manufacturer,

3) Levin – traveling salesman, Petrikover 109,

4) Geyer – manufacturer.

The 5 released ones were present when Rumkowski came to intervene in the matter of Jewish community clerk Kenig. The conversation was as follows:

Rumkowski: You arrested the clerk from the Jewish community called Kenig who works in the Jewish community nominated by you.

TheGestapo-chief: Who are you?

Rumkowski: I am the Elder from the Jews.

The Gestapo-chief: Ah, since you are the Elder of the Jews, you’ll

get something for all the rest of your Jews.

He gave a sign and the Gestapo agents started to beat Rumkowski up brutally. (Kenig, the Jewish community clerk, remains in jail to this day, and nobody knows where he is).

In the middle of this scene, the military city commander entered.

Military city commander: I, the military city commander, come for the sir you are beating.

Gestapo chief: Where is a sir here?

The city commander: The sir who was nominated by me to be the Elder of the Jews.

Gestapo chief: I don’t know a sir here whatsoever, this there is a Jew.

The city commander: The sir is untouchable and you are not allowed to beat him.

Gestapo chief: Right now, he is not untouchable. In any case, he is my Jew and I do with him what I want.

The city commander: No, the sir is my Jew and I ask for his release and to escort him to his car which is waiting for him.

Gestapo chief: No, I won’t let him go and do whatever I will be doing.

The city commander: I am (listing his title) and I demand that my Jew will be released.

Gestapo chief: And I am first lieutenant and Gestapo chief. I am the boss here.

The city commander: The sir is the Elder and he holds the office on my behalf. I demand that he will be released.

Gestapo chief: (already gentler) But our conversation doesn’t have to take place

in front of witnesses.

The city commander: As you wish…

They both went into an office.

In the meantime, Rumkowski did not recover from the punches he received earlier. He tried to revive himself with drops which he always carries with him (he suffers from heart problems).

The Gestapo chief feared that Rumkowski wants to poison himself. So he did not permit him to take the drops but called a German doctor who examined him and gave him drops.

What the two Germans discussed amongst each other in the office is not known. After the conversation, Rumkowski was released.

The five buriers were present during the whole time of the conversation. Disregarding the prohibition not to tell anyone about the murder of the fifteen Jews, they informed the families about it.

Mass arrests of social activists and of representatives of the upper classes started.

Of the Jewish community’s advisory council the following were arrested:

The lawyer Rubin, 2) the lawyer Glater, 3) Dr. Shloser (he had great influence amongst the Germans, because he organized medical points), 4) Levshpey5Note 5 : Uncertain spelling., 5) Shtal, 6) Hofman.

Also the following were arrested:

1) Rozenfeld – manufacturer of socks, head of the union for sock

manufacturers (he was later shot to death).

2) Piotr Khary – head of the union of merchants Pamarske 15.

3) Nayman – head of the artisan union.

4) Tsimerman – member of the administration of the artisan union.

5) Shvartsman – member of the administration of merchants’ union.

From the upper classes the following were arrested:

Kaminski – mechanical textile factory.

Bartshinski – mechanical textile factory.

Hofman – mechanical textile factory.

Nothing is known about the fate of the arrested.

Khary was not at home when the Gestapo came so that they took his 16-year old son. The next day, the father presented himself to the Gestapo and his son was released.

They also used to arrest women if their men were not there. In this way, the bankier Shif’s wife got arrested and Shif is not at home in general.

They looked for Filman (city councilman of the city hall). In the meantime, they arrested his wife and son. Filman himself had fled.

Before November 11, mass arrest of the P.P.S. [Polska Partia Socjalistyczna], Bund and of communists started:

After the invasion of the Germans, all communist had been released. Now, they were arrested anew and send off to Dachau.

From the P.P.S., they arrested and shot to death Aleksey Rzshevski.

They arrested the democrat Dr. Tomashevitsh – city councilman.

From the Bund, Poznanski, Roze Eykhner were arrested.

The Germans anticipated that on November 11, the 21st anniversary of the Polish independence, riots will break out in the city. In order to scare off the residents, the Germans did the following: very early in the morning on November 11, people noticed nine hanged individuals in the city – three

men on Liberty Square

three men on the Green Market Square

two men and one woman on the Bałuty Market

The faces of the 9 hanged were blackened, smeared with ream so that it was impossible to recognize who it is. The whole city was terrified.

On November 12, the Germans took down the hanged from the gallows.

On the 11th, there was no attempt of rioting in the city. The hanged shook the city to its core.

Before November 11, the Germans blew up the Kashtshushki monument on Liberty Square. The Germans only took Poles to work and clean up the rests of the monument.

Amongst the Poles, this led to a dreadful agitation.

The Germans were eagerly looking for the Bundist Zelmanovitsh and Filman, for the Zionist Dr. Shvayg and generally for political activists.

The expulsion of the Jews from the environs of Łódź

In the middle of the month of November, around the 15th, news made their way to Łódź that the Germans expulse the Jews from the border cities and from the cities that were incorporated into the German Reich.

The first city from where Jews were expelled was Kalisz.

The expulsion from Kalisz

Thirteen thousand (13.000) Jews lived in Kalisz. From the refugees from Kalisz, who came to Łódź, we learned in detail how the expulsion of the Jews was carried out.

Kalisz Jews were sitting at home not suspecting any decree [to be issued]. The female guard of the house appeared in front of the Jews and announced that they should gather in the yard. The Jews came down immediately as they were dressed, some women in their dressing gowns. One quickly threw over a coat. In the yard, a German patrol was already standing who led the Jews to the market square. He did not allow the Jews to go back up home and to take something with them. This was the way it happened in many houses.

When there were already three thousand Jews on the market square, the Germans started to chase them in a hurry and with bayonets. They chased them far outside the city screaming: Forward because we are shooting. This way, they chased them for approximately twenty kilometres, young and old. Afterwards, the Germans said that who dares and comes back to the city will be shot. All apartments from the expelled were sealed. All of this went on for three days in a row. In the course of these three days, the whole

Jewish population from Kalisz was expelled. The Jews were wandering through the neighboring cities and a part of them arrived in the protectorat.

A large part of the expelled from Kalisz arrived in Łódź. The Jewish community took care of them, gave them food, but one cannot speak of bigger help because, at that time, the Jewish community in Łódź already did not have the funds.

Poles were not expelled from Kalisz at all.

From Konin, the Germans expelled both Poles and Jews and afterwards from all cities in Pomerania, Vigdinye6Note 6 : Uncertain., Poznań, Gdańsk, Poyrn 7Note 7 : Uncertain., Bydgoszcz – all Jews were expelled from there and also Poles en masse.

I also learned that the Germans threatened all Jews from Zduńska Wola with an expulsion if they do not pay a contribution of about five million Złoty. They payed a part of the contribution and the expulsion was stopped for the time being.

After that, the bigger part of the Jewish population (roughly two thirds) was expelled from Pabianice near Łódź. Jews were mainly chased from the bigger streets. This took place in the beginning of November.

People also talked about that there will be an expulsion of Jews from Łódź but the Jews consoled themselves that it cannot come to that because it is technically impossible. After all, Łódź counts a quarter million Jews!

Expulsion from Łódź

On December 11, early in the morning, we learned that on

the building of the Jewish community there is a placard hanging in Polish and German saying that Łódź will become judenrein 8Note 8 : free from Jews and that the Jews have to leave the city voluntarily or that they have to register with the Jewish community which will take care of sending them off from Łódź. No deadline was indicated. I learned that Rumkowski, the head of the Jewish community nominated by the Germans, called upon the Jews on the factory railway station that they should leave Łódź.

Afterwards I got to know from a clerk from the Jewish community how it came to that. A day earlier, the Gestapo informed the Jewish community that the city Łódź has to become judenrein and that they, the Gestapo, will carry it out on their own. The Jewish community started to request that it should get the possibility to enforce it methodically, not en masse and not at once. The Gestapo replied that they will do a test: if the Jewish community sends off eight thousand Jews in the course of 4 days (two thousand a day), the Gestapo will allow that everything should be carried out by the Jewish community. And indeed: soon, on the first day, the Jewish community began to work energetically on it. The yard of the Jewish community was literally sieged. First of all, the Jewish poor registered because the Jewish community gave 50 Złoty (25 German Mark) per family and the poor who did not have anything were eager to get it.

The first who registered had to come to the gathering point, which were determined by the Germans – and from there, they were sent off to Radogoszcz [prison], where they were held for three days. There they had to work and the Germans also carried out searches through their stuff. The Germans also did x-rays in order to make sure that the Jews had not swallowed any diamonds. One was allowed to take the following: one pair of underwear, one suit of clothes, one pair of shoes, a few pairs of socks, a fork, spoon, knife, one pillow, one blanket, one bedsheet and 25 Mark in the wallet.

The first group consisted of five hundred individuals.

On the second day, already two thousand five hundred individuals were leaving, and the Jewish community was constantly sieged by Jews who were eager to leave the earlier the better.

From Radogoszcz, the Jews from Łódź were put into sealed-up train waggons and sent off in an unknown direction. Only after two weeks, we in Łódź learned about their fate, but on that later.

In the first two days of the expulsion, Łódź looked like in the most horrific scene in a film. On all streets, one could see rows of waggons and buses which moved slowly with people and stuff on them. The freezing weather was dreadful. Everyone wanted to leave the city as soon as possible in all kinds of ways.

In Łódź, there are two train stations. The Kalisz train station was now designated exclusively for the Germans. So, for Jews, the factory train station remained. There, scenes out of Dante took place. There were cases when the Germans shot into the queue in which Jews were standing to buy tickets. Three Jews were shot dead in situations like that.

If the first two days were already terrifying, the third day of the expulsion was even more horrible. This is the case because, in the night from Wednesday to Thursday (December 13, 1939), the Germans surrounded a few streets like Zgyerzsher, Lushamirsker, and entered the Jewish apartments and ordered the Jews to leave everything behind within five minutes and to come with them. There were cases when mothers did not succeed in dress their infants properly. They chased the Jews with their families dressed as they were to the train station, crammed them

into sealed-up train waggons and sent them off in an unknown direction.

When we got to know about it the next day in the city, a terrible panic erupted. Through the Jewish community, it was still possible to take something with you. Those who got displaced directly by the Germans, they went away naked and bare. The rich ran away with taxis and on buses. For a spot on a bus to Warsaw, one paid from 500 to 1000 Złoty.

The poor, who could not go with buses, jump on waggons from the Warthegau (the part that was annexed to the German Reich) to the border of the protectorate to Głowno, approximately 35 kilometres away from Łódź.

Without any means and possibilities to go on, they were stuck there. There were probably around eight thousand Jews there. Since Głowno is a small shtetl, and there was nowhere to spend the night, the expelled Jews from Łódź lingered on the fields and in the forests in the freezing cold. The consequences were catastrophic: in the course of one night, 400 children froze to death.

The relationship from the Polish peasants to the Jewish expellees was a good one. They took the Jews in into cottages and gave them food for free. But the stream [of refugees] was so big that the peasants’ help did not suffice. The Jewish community in Łódź was so helpless that it did not send anyone to Głowno.

On Friday, December 15, in the morning, the rich Jews from Łódź gathered on Bałut Market – in the true Jewish center – and shouted: Jews, take money and jewelry. And they simply threw diamonds on the street. The Jews did not take it, though, because they said

to the rich: The same danger that threatens you threatens us. A Jew is prohibited to have on him jewelry and money, and they did not take the money and jewelry.

In the night from Friday to Shabbat (from the 15th to the 16th), mass arrests among the intelligentsia began, among doctors, lawyers, teachers – both Jews and non-Jews. People were thinking that these were arrests. In fact, this was an expulsion. Within five minutes, all families from these detainees were sent off in sealed-up train cars. When, by coincidence, there was a stranger in the home of such an intelligent, a stranger who does not belong to that category, they sent him off as well.

There were eight cases when people were severely ill and they could not be sent off – so the Germans sealed up the apartments. The ones sealed-up remained confined like that for ten days. The neighbors heard the cries from the wretched ones. One froze from the cold, also the pipes from the water conduit froze so that there was no water. The Jewish community constantly intervened at the Gestapo but without success. Only on the tenth day, the Gestapo permitted to open the sealed-up apartments: in these apartments, one found two dead persons and the rest was unconscious and in terrible conditions.

The expulsion of the Jews as well as the mass exodus lasted until Sunday morning, December 17, 1939.

In the morning, news circulated fast as lightning across the city that the expulsion was stopped.

I soon went to the Jewish community and they told me that on Shabbat in the afternoon, at four o’clock, a delegation from the Jewish community, namely Rumkowski’s

representative Dr. Helman, the female lawyer Plivatska and a third person, went to the commander of the city with the request that they should alleviate the expulsion. The Jewish delegation listed all the horror and consequences of the expulsion. The Jewish delegation was received by the commander of the city in the corridor and with a strict tone he said: The Jews have to leave the city en masse. Łódź has to become judenrein! If the number of Jews who will leave Łódź will be satisfying, the Germans won’t be dragging Jews from their apartments. With this, the Jewish delegation left thinking that their intervention did not lead to anything.

Around midnight on Shabbat, there was a telephone call for Rumkowski’s representative Dr. Helman. The content of the call was: Please tell the Jews that they should not leave Łódź. Dr. Helman began to ask for how long the expulsion will be halted but he didn’t receive any reply.

On Sunday morning, the city learned about it and different rumors started to circulate. They said that it is temporary, as long as the freezing weather holds sway. Also that the expulsion is halted until March 1. Others said that it was an intervention from America which threatened that it will expel the Germans from there on ships; others assured that it happened because it was technically impossible to send off such a big number of individuals because all paths were clogged up by the coaches and buses.

The Jews from Łódź felt relieved. We kissed each other on the streets and wished mazl-tov. But nonetheless, the Jews from Łódź continued to leave the city in great numbers.

The Jews from Łódź do not believe that the expulsion has been called off for good. They think that the halt of the expulsion is temporary because the official German offices have not given any formal announcement. The panic to escape was

not as frenzied as before but people still left the city en masse.

The nervousness amongst the Jews of Łódź which has decreased a little was renewed again ten days later when we learned that the Germans started to expel the Jews from neighboring cities like Pabianice, Aleksandrów (Łódzki), Konstantynów (Łódzki), Zgierz and other shtetlekh surrounding Łódź.

The Jews in Łódź once again had a nervous night [leyl-shimurim = holiday eve, esp. the first night of Passover]. We were anxious. We were afraid that the expulsion would start anew because the roads were emptier again.

On Shabbat, December 30, 1939, I drove out of Łódź and I don’t know anything about the subsequent fate of the people from Łódź.

Regarding the expelled Jews from Łódź to Głowno, I learned that only later – after two weeks after the expulsion – the Germans sent the expelled Jews to Galicia, in small shtetlekh, in barracks à 1000 individuals, on stony floors.

From the Jewish community circle in Łódź, I got to know things that were not known in the city, namely: that the arrested Jews were tortured; they pulled out of their mouths golden teeth and crowns and there were also cases of castration.

I learned in Łódź that the Germans also expelled the Jews from Żychlin, which belongs to the protectorate, in the same way they did in Kalisz. This time, the Germans let packs of dogs chase after the Jews.

ל.ב. –קא

געזעלשאַפֿטלעכע טוערין, 38 יאָר אַלט.

לאָדזש.

פּראָטאָקאָל נומער 107

(צונויפֿגעשטעלט דעם 5־טן יאַנואַר 1940)

דעם 5־טן סעפּטעמבער 1939 האָבן ייִדן בײַ אונדז מאַסנװײַס געמאָלדן אַלס פֿרײַװיליקע. ס'איז אָבער נישט געװען קײן געװער, און מ'האָט זײ נישט אָנגענומען.

ייִדן האָבן זיך מאַסנװײַס באַטײליקט אין בויען שוצגראָבנס אאַז"װ.

די דײַטשן זענען אַרײַן קײן לאָדזש דעם 8־טן סעפּטעמבער אַרום 6 אָװנט. געקומען זענען בלויז קלײנע מיליטערישע אָפּטײלונגען, װעלכע האָבן בכּלל נישט געלאָזט שפּירן זײער באַציִונג צו דער באַפֿעלקערונג.

די אָרטיקע דײַטשן האָבן באַגײַסטערט אויפֿגענומען די אַרײַנקומענדיקע דײַטשן, באַגעגנט זײ מיט בלומען, מכבד געװען מיט װײַן און געבעקס.

די פּוילישע און ייִדישע מענער־באַפֿעלקערונג אין מיליטער־עלטער האָבן מאַסנװײַס פֿאַרלאָזן לאָדזש אין דער נאַכט פֿון 5־טן אויפֿן 6־טן סעפּטעמבער.

אָפֿיציעל האָט די דײַטשע אַרמײ אַרײַנגעמאַרשירט קײן לאָדזש דעם 9־טן סעפּטעמבער אין די שעהן 10 – 12 פֿאַרמיטאָג.

די גאַסן זענען געװען פֿול מיט אָרטיקע דײַטשן, װעלכע האָבן אויפֿגענומען די אַרמײ מיט באַגײַסטערטע אויסרופֿן, װי הײַל היטלער וכּד'. די דײַטשע באַפֿעלקערונג איז געװען יום־טובֿדיק אָנגעטאָן. די מענער אין צילינדערס, די פֿרויען אין יום־טובֿדיקע טואַלעטן.

געװען אויך אויף די גאַסן פּאָליאַקן, פֿון װעמענס פּנימער מ'האָט אַראָפּגעלײענט

דערשלאָגנקײט און פֿאַרלוירנקײט. זײ האָבן זיך פֿאַרהאַלטן רויִק און צוריקגעהאַלטן. בײַ דער פּוילישער אינטעליגענץ האָט מען געקענט זען טרויער. ס'איז אַפֿילו געװען צו זען אַ טרער אין עמעצנס אויג. דאָס פּוילישע פּעבל האָט זיך גלײַכגילטיק און נישט־גערירט צוגעקוקט צום מיליטער.

ייִדן זענען נישט געװען אויף די גאַסן. איך אַלײן בין ספּעציעל אַראָפּגעגאַנגען אויף דער גאַס מיט מײַן אַכטיעריק ייִנגעלע, װײַל אַלײן האָב איך מורא געהאַט אַרויסצוגײן. ס'איז מיר געװען אינטערעסאַנט צו זען דאָס בילד. געװען בין איך אויף פּלאַץ װאָלנאָשטשי (פֿרײַהײַט־פּלאַץ).

געשטאַנען אַ מינוט 15 – מיר זענען דערװידער געװאָרן די כּסדרדיקע הײַל־צורופֿן. כ'האָב זיך אָפּגערופֿן צו מײַן ייִנגעלע אויף פּויליש: קום, לאָמיר גײן פֿון דאַנען! דערויף האָט זיך הינטער מיר אַ דײַטשקע אָפּגערופֿן: יאָ, איר קענט גײן. דאָ איז פֿאַר אײַך נישט קײן אָרט.

די געװעלבער זענען געװען פֿאַרמאַכט. די קאַפֿעס אָפֿן. אָבער קײנער איז אינעװײניק נישט געװען. דאָס לעבן אין שטאָט איז װי אָפּגעשטאָרבן אין דערװאַרטונג װאָס װײַטער װעט זײַן.

דער שבתדיקער און זונטאָגדיקער טאָג זענען דורך אין פֿײַערלעכן באַגעגענען די דײַטשע אַרמײ דורך דער אָרטיקער דײַטשער באַפֿעלקערונג.

דעם 11־טן סעפּטעמבער זענען די געשעפֿטן נאָך געװען פֿאַרמאַכט.

שוין דעם 10־טן זענען געװען אײנצל־פֿאַלן פֿון רויבן ייִדישע קאָנדיטאָרײַען און פֿרוכט־געשעפֿטן. דעם 11־טן האָבן גרויסע גרופּעס אָרטיקע דײַטשן, צו עטלעכע הונדערט מאַן יעדע, אָנגעהויבן צו רויבן די פֿאַרשלאָסענע טירן, אויפֿברעכן די װיטרינעס אין ייִדישע געשעפֿטן און ראַבירן די סחורות. צו די דײַטשן האָבן זיך אָנגעשלאָסן גרופּעס פֿון פּוילישן פּעבל. געװען אויך צװישן דעם פֿאַרזאַמלטן עולם אײנצלנע דײַטשע מיליטער־לײַט.

דאָס האָט געדויערט דעם מאָנטאָגדיקן און דינסטאָגדיקן טאָג. מ'האָט ראַבירט די פּיעטריקאָװער, נאָװאָמײַסקער (פּולשטענדיק צעראַבירט), זאָװאַדזקע. אויף זאָװאַדזקע האָב איך פֿערזענלעך בײַגעװוינט דאָס ראַבירן פֿון אָגורעקס גרויסן שיך־געשעפֿט.

למשל אויף פּיעטריקאָװער האָט מען צעראַבירט: דאָס גרויסע געשעפֿט פֿון מענער־הוטן – ראַפּאַפּאָרט, שיך – העכטקאָפּ, צװײ געשעפֿטן פֿון באַטאַ.

נאָװאָמײַסקע: אונטערן נומער 19 זענען געװען גרויסע האַלעס פֿון פֿאַרשײדענע סחורות. געװען דאָרט 150 געװעלבער. אַלץ איז גרינטלעך צעראַבירט געװאָרן.

די צוגערויבטע סחורה האָט מען צוגענומען פֿאַר זיך.

געװען פֿאַלן, װען די רויבער האָבן געהאַט גענומען צו עטלעכע שיך – רעכטע אָדער לינקע. זײ האָבן זיך אַװעקגעשטעלט אינמיטן עולם און אויסגערופֿן: װער האָט שיך פֿון דעם און דעם מין, פֿון לינקן אָדער רעכטן פֿוס, לאָמיר זיך אויסטוישן.

ייִדן האָבן זיך מורא געהאַט צו װײַזן אין גאַס און האָבן במילא נישט רעאַגירט אויפֿן רויב.

אויף די גאַסן איז קײן פּאָליצײ נישט געװען, נאָר די בירגער־װאַך, פֿון װעלכער די ייִדן זענען דערװײַטערט געװאָרן, תּיכּף װי די דײַטשן זענען אַרײַן. די בירגער־װאַך האָט לחלוטין נישט רעאַגירט אויפֿן רויבערײַ, גלײַכגילטיק זיך צוגעקוקט.

נישט געװען קײן פֿאַלן, ייִדן זאָלן פּרוּװן ראַטעװען זײער האָב און גוטס.

אויב ס'האָט צופֿעליק געטראָפֿן, אַז אַ ייִד איז דורכגעגאַנגען, האָט מען אים נישט געשלאָגן, װײַל דער עולן איז געװען צופֿיל פֿאַרנומען מיט רויב.

מען האַלט אַז אַ פֿינף הונדערט געװעלבער מיט מאַנופֿאַקטור, שיך און גאַלאַנטעריע

זענען פֿולשטענדיק צעראַבירט געװאָרן.

דינסטאָג, דעם 12־טן סעפּטעמבער, מיטאָגצײַט האָט זיך צום דײַטשן מיליטערישן קאָמענדאַנט געװאָנדן אַ ייִדישע דעלעגאַציע, אָנגעפֿירט פֿון דעם די דײַטשן נאָמינירטן קהילה־פֿאָרזיצער רומקאָװסקי, (געװען אויך לעװשטײן – אינדוסטריעלער, און אַ דריטער – דעם נאָמען געדענק איך נישט). די דעלעגאַציע האָט געבעטן, ס'זאָלן אונטערגענומען װערן שריט, אַז די רויבערײַען זאָלן זיך אָפּשטעלן.

דער קאָמענדאַנט האָט געענטפֿערט, אַז די ייִדן זאָלן עפֿענען די קראָמען, װעט מען אויפֿהערן צו ראַבירן.

דעם 13־טן סעפּטעמבער, מיטװאָך ערבֿ ראָש־השנה, האָט די מיליטערישע קאָמענדאַנטור אַרויסגערופֿן צו זיך די רבנים טרײסטמאַן און סעגאַל. פֿון דער קאָמענדאַנטור האָט מען זײ מיט שטורמיסטן אָפּגעפֿירט אין אַן אָפֿענעם אויטאָ אין דער שול אין דער קאַשטשושקאַ־אַלײע. דאָס איז פֿאָרגעקומען אויף אַזאַ אופֿן: צו דער קאָמענדאַנטור איז פֿאַרפֿאָרן אַן אויטאָ, האָבן די רבנים געװאָלט אַרײַן – מ'האָט זײ ברוטאַל אָפּגעשטויסן. אין אויטאָ זענען אַרײַן די שטורמיסטן. אויפֿן טרעפּל פֿון אײן זײַט איז געשטאַנען דער אַלטער קראַנקער רבֿ סעגאַל, אויפֿן אַנדערן טרעפּל הרבֿ טרײסטמאַן. אַזוי שטײענדיק זענען זײ געפֿאָרן ביז צו דער שול. אַלע זענען זײ אַרײַן אין שול – די געקומענע שטורמיסטן און די רבנים, מער קײנער נישט. די שטורמיסטן האָבן געצװוּנגען די רבנים אַרויסצונעמען פֿון אָרון די ספֿרי־תּורות, געהײסן שפּײַען אויף די ספֿרים, טרעטן מיט די פֿיס און צערײַסן. די רבנים האָבן זיך דאָס אָפּגעזאָגט צו טאָן: "איר קענט אונדז שיסן". די שטורמיסטן האָבן דעמאָלט געשפּיגן די רבנים אין פּנים אַרײַן, זײ אָפּגעשוירן די בערד און געשלאָגן זײ מיט די פֿויסטן. דער אַלטער רבֿ סעגאַל איז געפֿאַלן, געקאָפּעט געװאָרן און זיך איבערגעדרײט איבער די ספֿרים.

פֿון דער שול האָט מען די רבנים צוריקגעפֿירט צו דער שטאָטישער קאָמענדאַטור. דאָרט האָט מען די רבנים באַפֿוילן, אַז ייִדן טאָרן נישט דאַװענען נישט אין די שולן און נישט אין פּריװאַטע מנינים אין ראָש־השנה און יום־כּיפּור. װוּ מ'װעט טרעפֿן ייִדן דאַװענען װעט מען שיסן. גלײַכצײַטיק האָט מען די רבנים באַפֿוילן, אַז אין ימים־נוראָים און ימים־טובֿים מוזן זײַן אָפֿן די ייִדישע געשעפֿטן.

אין דער קאָמענדאַטור האָט מען שוין די רבנים נישט געשלאָגן. מ'האָט זײ אָפּגעלאָזט, דעמאָלט האָט די קהילה אַרויסגעגעבן אַ געדרוקטן פּלאַקאַט, אונטערגעשריבן דורכן קהילה־פּרעזעס רומקאָװסקי און רבֿ טרײסטמאַן אַז לויט דער פֿאַראָרדענונג פֿון די דײַטשן

1) מוזן אַלע ייִדישע געשעפֿטן זײַן אָפֿן,

2) ייִדן טאָרן נישט דאַװענען בציבור,

3) ייִדישע געשעפֿטן מוזן זײַן אָפֿן אין די ימים־טובֿים, שבתים און ימים־נוראָים.

ייִדן האַלטן טאַקע פֿון דעמאָלט אָן זײערע געשעפֿטן אָפֿן און דאַװענען נישט בציבור.

נאָכן צוזאָג פֿון דײַטשישן שטאָט קאָמענדאַנט, אַז אויב מ'װעט עפֿענען די געשעפֿטן, װעט מען אויפֿהערן צו ראַבירן, האָבן זיך די מאַסן־רויבערײַען אָפּגעשטעלט, אָבער אין פֿאַרשײדענע גאַסן זענען כּסדר פֿאָרגעקומען אײנצלנע פֿאַלן פֿון רויב, ס'רובֿ שוין מיט אַ גרעסערן אָנטײל פֿון דײַטשע מיליטער־לײַט. גערויבט האָבן אָרטיקע דײַטשן, פּאָליאַקן אַקעגן קנאַפּער.

די פּוילישע אינטעליגענץ איז געװען אונטערן רושם פֿון פּוילנס פֿאַרניכטונג. זי האָט מיטגעפֿילט מיט דער ייִדישער באַפֿעלקערונג, אָבער אַקטיװ זיך נישט קעגנגעשטעלט דעם אָנטײל פֿון פּאָליאַקן אין די דערמאָנטע רויבערײַען.

אַזוי, למשל, האָט זיך מײַן שכן, דער ריכטער פֿון לאָדזשער אָפּעלאַציע־געריכט, קעמפּטשינסקי פֿון גאַליציע, פֿאַר מיר אויסגעדריקט: דער אָנטײל פֿון דער פּוילישער באַפֿעלקערונג אין רויב איז אַן אויסדרוק פֿון סאָלידאַריטעט מיט די דײַטשן. דאָס, װאָס עס גיט אַ סאַטיספֿאַקציע די דײַטשן, האָט נישט געדאַרפֿט געטאָן װערן.

ס'האָט זיך געפֿילט אַזאַ דערשלאָגנקײט אין זײַנע רײד, אַז ס'איז גאָרנישט געװען געמאָלט, אַז ער, אָדער אַנדערע פּוילישע אינטעליגענטן, זאָלן אין אַ װאָסער נישט איז פֿאָרם אַרויסװײַזן זײער אַקטיװקײט.

נאָך סוכּות האָבן די דײַטשן זיך געװענדט צו דער קהילה, אַז אַ 20 עלעגאַנט געקלײדטע ייִדן, געװוּנטשן אין צילינדערס, יעדנפֿאַלס אַזוי װי ייִדן קומען אין יום־טובֿ אין שול, זאָלן קומען אין דער עלעגאַנטער שול אויף קאַשטשושקי־אַלײע.

די קאָמענדאַנטור האָט פֿאַרלאַנגט, אַז מ'זאָל אינסציניזירן אַ דאַװענען מיטן אָנטײל פֿון הרבֿ טרײסטמאַן.

די קהילה האָט אַ צװאַנציק ייִדן צונויפֿגעזאַמלט אין שול, און די דײַטשן האָבן געמאַכט דערפֿון עטלעכע אויפֿנאַמעס פֿון די דאַװענענדיקע.

װי מ'איז זיך משער, האָבן די דײַטשן דאָס געטאָן, כּדי צו באַװײַזן די װעלט, מ'דערלויבט ייִדן צו דאַװענען.

באַלד נאָכן אַרײַנקומען פֿון די דײַטשן האָבן זײ געכאַפּט ייִדן פֿון די גאַסן, סײַ פֿון די שטיבער. מ'האָט זײ געצװוּנגען צו פֿאַרשיטן מיט נאַקעטע הענט די גריבער, װאָס מ'האָט געהאַט אויסגעגראָבן צום שוץ קעגן אַעראָפּלאַנען־באָמבעס.

די דײַטשן האָבן דערבײַ געזאָגט: איר האָט געהאַט דעם גרעסטן אָנטײל אין דעם גראָבן, איצטער דאַרפֿט איר פֿאַרריכטן, װאָס איר האָט קאַליע געמאַכט.

פֿאַר דער אַרבעט האָבן די דײַטשן גאָרנישט געצאָלט. געװען פֿאַלן, װען מ'האָט די אַרבעטנדיקע געגעבן צו עסן און געטײלט צװישן זײ פּאַפּיראָסן.

די קהילה האָט גענומען אינטערװענירן, מ'זאָל ייִדן נישט כאַפּן צו דער אַרבעט. די קהילה האָט זיך מתהײבֿ געװען צוצושטעלן צו דער אַרבעט 700 ייִדן טעגלעך – בתּנאַי, מ'זאָל ייִדן מער נישט כאַפּן.

געשטאַפּאָ האָט דערויף געגעבן איר הסכּם. מ'האָט אָבער פֿון די גאַסן װײַטער געכאַפּט ייִדן צו דער אַרבעט, פֿון די שטובן האָט מען מער נישט געכאַפּט.

די גמינע האָט דעריבער נאָך אַ דרײַ װאָכן אין גאַנצן אויפֿגעהערט צו שיקן מענטשן צו דער אַרבעט.

פֿאַר אַ ייִד – אַ מאַן, סײַ אַ פֿרוי – איז אוממעגלעך דורכצוגײן די גאַס, װײַל מע כאַפּט מאַנסװײַז צו דער אַרבעט.

די באַציִונג צו די געכאַפּטע איז אין אָנהײב, כּל־זמן די מאַכט אין לאָדזש איז געװען מיליטעריש, געװען אַ בעסערע.

זינט דעם 8־טן אָקטאָבער 1939 האָבן די מאַכט איבער דער שטאָט איבערגענומען די ס"ס און ס"א און די ציװילע אָרטיקע דײַטשן (די היטלער יוגנט און דויטשע זעלבשוץ) און פּאָליצײ, װאָס באַשטײט פֿון אָרטיקע דײַטשן.

די געכאַפּטע װערן װאָס װײַטער אַלץ מער מוראדיק געשלאָגן. מען ראַבירט בײַ זײ אַװעק דאָס אָנטועכץ, זײגערלעך, פּאַפּיראָסן־פּושקעס וכּד'.

מ'קען זאָגן, אַז דאָס כאַפּן איז געװאָרן אַ סיסטעם, כּדי אויסצופּרעסן אויסקויף־געלט בײַ די ייִדן.

אינעם ראַבירן די געכאַפּטע ייִדן אין דער פֿאָרם פֿון נעמען אויסקויף באַטײליקן זיך נישט נאָר די אָפֿט דערפֿינדיקע אָרטיקע דײַטשן, נאָר אַפֿילו אָפֿיצירן פֿון "ס–ס" און "ס–א".

מ'צװינגט די ייִדן צו רײניקן די קלאָזעטן און רינשטאָקן מיט גאָלע הענט, צו רײניקן אַ פֿולשטענדיק בנין מיט אַ צײנבערשטל.

מ'האָט צו דער אַרבעט געכאַפּט אַפֿילו צען יעריקע ייִדישע קינדער.

אויף מײַנע אויגן האָט דעם 16־טן סעפּטעמבער – 11–12 פֿרי אויף דער גאַס פֿון11־טן נאָװעמבער אַ דײַטשער סאָלדאַט געצװוּנגען אַ צען יאָריק ייִדיש ייִנגל צו טראָגן אַ גרויסע װאַליזע – דאָס ייִנגל האָט עס נישט געקענט אויפֿהײבן, האָט ער זי געשלעפּט איבער דעם ברוק. דער דײַטש האָט געשלאָגן מכּות־רצח דעם ייִנגל, געטאָן אים אַ װאָרף אין דער ערד, און מיט אַ געשרײ: שמוציקער יודע! אַרויסגעריסן אים די װאַליזע פֿון דער האַנט.

איך װוין אין לאָדזש אויף דער מאַגיסטראַצקע גאַס נומער … דערנעבן אויף דער מאַלודניאָװער 82 אָדער 84 געפֿינט זיך דער רעקװיזירטער פּאַלאַץ פֿון ייִדישן טעקסטיל־מאַגנאַט יוזעף קראָטאָשינסקי. אין דעם פּאַלאַץ געפֿינט זיך די הײם פֿון דער היטלער יוגנט. ס'איז אַ רחבֿותדיקער דרײַ־שטאָקיקער בנין, אין װעלכן ס'פֿאַרזאַמלען זיך קינדער פֿון 10–11 יאָר ביז 15–17.

אין דער פֿרי גײען די דאָזיקע דײַטשע קינדער אין שול. נאָכמיטאָג געפֿינען זײ זיך אין דעם בנין. פֿאַר דעם בנין, אויפֿן טראָטואַר, שטײען 2 ייִנגלעך, װעלכע האַלטן װאַך, אויף זײער אָרעם אַ האַקנקרײץ, אויפֿן גאָרטל אַ באַגנעט, אין דער האַנט אַ נאַהײַקע. צען־יעריקע דײַטשלעך כאַפּן זיבעציק־יעריקע זקנים, צװינגען זײ צו אַרבעט, מאָנען אויסקויף־געלט, שלאָגן אומברחמנותדיק די דורכגײענדיקע ייִדן.

דעם 10־טן דעצעמבער האָט מען אַרום 4 פֿאַרנאַכט געכאַפּט אַהין צו דער אַרבעט מײַן 14־יעריקע טאָכטער ד... , אַ שילערין. זי איז געגאַנגען אַהײם. אַ 10–11־יעריקער דײַטש האָט זי אַרײַנגעכאַפּט אין בנין. מ'האָט בײַ איר צוגענומען אַ פּאָר ברוינע לעדערנע הענטשקעס און איר געגעבן צו שײַערן און רוימען. מײַן טאָכטער האָט מען געהאַלטן אַ דרײַ פֿערטל שעה, ביז ס'איז אָנגעקומען אַ דײַטשער סאָלדאַט און ער האָט געזאָגט, אַז אַזאַ יונג מײדל קען מען אַהײמשיקן.

אַפּלאָזנדיק זי, האָט מען איר געזאָגט, אַז אויב זי װעט ברענגען 2 מאַרק אָדער 10 דעקאַ טײ און אַ קילאָ פֿאַרין, װעט מען איר אומקערן די הענטשקע.

מיך אַלײן האָט מען 3 מאָל געכאַפּט צו דער אַרבעט.

צװײ מאָל האָט מען מיך געפֿירט אויף אַרבעט אין פּאָליצײ־רעװיר אויף דער אַבראַמאָװסקי־גאַס29. מיך האָט מען נישט געשלאָגן. מען האָט מיר געגעבן צו שלעפּן עמערס װאַסער אויפֿן דריטן שטאָק אַרויף, געצװוּנגען צו שטײן אויף אַ לײטער, װאָס האָט זיך קוים געהאַלטן, גרײט יעדע מינוט אומצופֿאַלן, און אַזוי אַרום אָפּצוּװישן דעם סופּיט. װען אַ פֿרוי, װאָס איז געװען מיט מיר, האָט פּרובירט אונטערצוהאַלטן דעם לײטער, האָט דער פּאָליצײ־אָפֿיציר עס נישט דערלויבט.

אין דער הײם פֿון דער היטלער־יוגנט האָט מיך געכאַפּט דאָס לעצטע מאָל אַ 14־יעריקער דײַטש. דאָס איז געװען דעם 16־טן סעפּטעמבער האַלב צען פֿרי. די שולן זענען צוליב פֿעריען נישט געװען טעטיק, האָבן די יונגטלעכע געהאַט צײַט. אונטן איז דאָ אַ קאָרידאָר, װוּ יעדער אַרײַנקומענדיקער טוט זיך אויס און לאָזט איבער דעם מאַנטל מיט די זאַכן, װאָס מ'האָט מיט זיך. מיר זענען דאָרט געװען 9 ייִדישע פֿרויען. מ'האָט אונדז געגעבן אַן אַרבעט, װאַשן די פֿענצטער און שײַערן, אָבער נישט

געגעבן קײן שום טיכער. מ'האָט אונדז געצװוּנגען אויסטאָן זיך און אַראָפּצונעמען די אונטערװעש און דערמיט צו װאַשן די פֿענצטער (אויסגעטאָן האָב איך זיך אין אַ באַזונדער צימער.) מ'האָט מיך געשלאָגן, געשטויסן, געקאָפּעט, געשטאַנען. איבער מיר אַ 12־יעריקער דײַטש אין אַ מונדיר פֿון היטלער־יוגנט. כ'האָב געשײַערט די פּאָדלאָגע שטײענדיק. קני! האָט ער באַפֿוילן – דוצנדיק מיר בכּלל די גאַנצע צײַט. כ'האָב מיר געמאַכט, אַז כ'הער נישט. ער האָט מיך אַ שטויס געטאָן, אַז מײַן קאָפּ האָט זיך אָנגעקלאַפּט אַן דער פּאָדלאָגע. ס'איז מיר פֿינצטער געװאָרן פֿאַר די אויגן, און אַזוי האָב איך געאַרבעט פֿון האַלב צען פֿרי ביז אײנס נאָכמיטאָג.

פֿון מײַן מאַנטל, װאָס איז געבליבן אונטן, האָט מען גאָרנישט אַרויסגעצויגן. כ'בין זיך משער, אַז דאָס איז געשען צוליב דעם, װאָס בײַ מיר אין טאַש איז געלעגן אַ בריװ פֿון ליטװישן קאָנסולאַט. װען כ'בין אַרויסגעגאַנגען פֿון דעם בנין פֿון דער היטלער־יוגנט, האָט מיך דער װאַך־האַלטנדיקער יוגנטלעכער אַ שטויס געטאָן.

אויפֿן װעג צו מײַן שטוב געפֿינט זיך אַ זאַמלפּונקט פֿאַר דײַטשע פּליטים (נישט־ייִדן). כ'האָב נישט באַװיזן צו דערגײן צו מײַן שטוב, װי מ'האָט מיך װײַטער געכאַפּט כ'זאָל אין זאַמלפּונקט אַרבעטן. כ'האָב געװיזן מײַנע שמוציקע הענט פֿון דער אַרבעט, געטענהט, אַז כ'קען נישט מער. ס'האָט נישט געהאָלפֿן. ענדלעך האָט אַ ייִד, מײַנער אַ באַקאַנטער, מאָלער, 57 יאָר אַלט, אַ װאָיאַזשאָר, געבעטן מ'זאָל מיך אָפּלאָזן. גוט, האָט דער דײַטש געזאָגט, אָבער דו װעסט אַרבעטן פֿאַר צװײ: פֿאַר זיך און פֿאַר איר. כּך־הװה: מאָלער האָט געשלעפּט קוילן פֿאַר זיך, פֿאַר מיר האָט ער געשײַערט פּאָדלאָגעס.

אַזאַ מין אַרבעט איז לחלוטין נישט נויטיק. נאָר דער ציל איז צו פּײַניקן די ייִדן און זיך לוסטיק צו מאַכן איבער זײ. מע צװינגט למשל אײן ייִד צו שלאָגן דעם אַנדערן. מען שטעלט למשל אַרויס די ייִדן נאָך דער אַרבעט אין אײן שורה, און מע הײסט זײ זינגען אין אײן כאָר: װיר יודען האַבען דעם קריג פֿאַראורזאַכט. און דערנאָך הײבט מען אָן די ייִדן צו שלאָגן דערפֿאַר, װײַל זײ האָבן דעם קריג פֿאַראורזאַכט. מען צװינגט אויך די ייִדן צו כאַפּן אַנדערע ייִדן צו דער אַרבעט. דערבײַ נעמט מען צו בײַ דעם ייִד די דאָקומענטן און מען דראָט אים צו פֿירן אין געשטאַפּאָ, אויב ער װעט נישט צושטעלן די

צאָל ייִדן. בכּלל באַהאַנדלט מען ייִדן װי שקלאַפֿן. אַלס בײַשפּיל קאָנען דינען אַזעלכע פֿאַקטן: אויב אַ זעלנער װיל זיך זונטאָג אָפּפּוצן די שיך, גײט ער אַרויס אויף דער גאַס און כאַפּט אַ ייִד אין קאַזאַרמע אַרײַן פּוצן די שיך; אויב אַ דײַטש אַ מיליטער־מאַן אָדער ציװיל טראָגט אַ פּעקל אויף דער גאַס, און עס איז אים שװער, כאַפּט ער דעם ערשטן בעסטן ייִד אויף דער גאַס, און צװינגט אים צו טראָגן דאָס פּעקל.

איך האָב געזען אַזאַ בילד: אין אַ שװערן לאַסט־װאָגן זענען געװען אײַנגעשפּאַנט אַנשטאָט פֿערד פֿיר ייִדן, און צװײ ייִדן האָבן נאָכגעשטופּט דעם װאָגן פֿון הינטן. אַ דײַטש האָט די ייִדן געשלאָגן מיט נאַהײַקעס. בײַ יעדן דײַטש האָט זיך אײַנגעקריצט די מײנונג, אַז דער ייִד איז זײַן שקלאַף. אויף אונדזער הויף איז געקומען צופֿאָרן אויף אַ ראָװער אַ יונגער דײַטש פֿון דער היטלער־יוגנט אין עלטער פֿון 12 ביז 13 יאָר. אויפֿן הויף האָבן זיך געשפּילט ייִדישע קינדער װעלכע דער דײַטש האָט געצװוּנגען אָפּצורײניקן דעם ראָװער. דער יונגער דײַטש האָט דערבײַ געזאָגט: איר, יודען, זענט אונדזערע קנעכט.

מען כאַפּט אויך צו דער אַרבעט ייִדישע פֿרויען. נישט געקוקט אויף דער עלטער, װי אויך קינדער פֿון צען יאָר אָן. געװען אַ פֿאַל, װען אויף גדאַנסקע גאַס 90 האָבן די דײַטשן צעשלאָגן אַ ייִדישע פֿרוי און צעקלאַפּט איר דעם קאָפּ. די דאָזיקע פֿרוי, װעלכע מע האָט געשלעפּט צו אַרבעט, איז אַלט געװען איבער זעכציק יאָר.

װי אַזוי דײַטשן האָבן אַרויסגעריסן אין לאָדזש דעם האַנדל בײַ די ייִדן

באַלד אין אַ צװײ־דרײַ װאָכן אַרום, נאָכדעם, װי די דײַטשן האָבן פֿאַרנומען לאָדזש, האָבן זײ אַרויסגעגעבן אַ באַפֿעל, אַז די ייִדישע בעקערײַען טאָרן נישט באַקן קײן ברויט. װען די ייִדן זענען געשטאַנען אין דער שורה פֿאַר קריסטלעכע בעקערײַען, האָט מען זײ פֿון די שורות אַרויסגעטריבן. פּאָליאַקן אַלײן האָבן אָנגעװיזן: יודע! יודע!

אין 4–6 װאָכן נאָכן אָנקומען פֿון די דײַטשן קײן לאָדזש, האָבן זיך טאָג־טעגלעך

גענומען שיטן נײַע פֿאַראָרדענונגען קעגן ייִדן. אַלע ייִדן האָבן געמוזט מעלדן, װיפֿל יעדער פֿאַרמאָגט. ביז צװײ טויזנט זלאָטעס האָט מען געקענט האָבן, און דאָס איבעריקע געלט האָט מען געמוזט אַװעקגעבן אויף שפּער־קאָנטן. אַלע ייִדן, װאָס האָבן געהאַט קראָמען, לאַגערן, פֿאַבריקן האָבן געמוזט מעלדן װעגן די סחורות און װעגן די רוי־שטאָפֿן, און פֿאַרחתמענען אַלץ ביז אַ נײַער פֿאַראָרדענונג. די קלײנע געװעלבער זענען אַזוי אַרום אויטאָמאַטיש פֿאַרמאַכט געװאָרן. די גרעסערע פֿירמעס־פֿאַבריקן און סקלאַדן זענען בעזעצט געװאָרן דורך דײַטשע קאָמיסאַרן – די אַזוי גערופֿענע טרוי־הענדלער און די גאַנצע מאַכט איז פֿאַקטיש אַריבער צום דײַטשן קאָמיסאַר, און דער אײגנטלעכער בעל־הבית איז נאָר געװען אַן אָבסערװאַטאָר פֿון זײַן אײגענעם געשעפֿט. אין אַ גרויסער פֿאַרבריק אָדער געשעפֿט האָט דער בעל־הבית באַקומען אַן ערך 200 זלאָט אַ װאָך, אַון דאָס איבעריקע געלט איז אַװעק אין דער שפּער־קאָנטאָ. אין די גרויסע געשעפֿטן האָט מען געקענט פֿאַרקויפֿן סחורה צו מיליטער־לײַט און קריסטן, צו ייִדן האָט מען נישט געטאָרט פֿאַרקויפֿן. דער ייִדישער בעל־הבית האָט פֿאַרנומען אין דער דאָזיקער טראַנזאַקציע נאָר די ראָל פֿון אַן אָבסערװאַטאָר. דאָס געלט האָט ער נישט אײַנגעקאַסירט. דאָס ייִדישע געלט אויף די שפּער־קאָנטעס איז אַװעקגעלײגט געװאָרן אין פֿאַרשײדענע בענק. אַלע בענק זענען פֿאַרמאַכט געװאָרן, אַחוץ צװײ דײַטשע באַנק־הײַזער, װוּ ייִדן האָבן זײערע קאַפּיטאַל געװײנטלעך נישט געהאַלטן. אַזוי אַרום איז אַ תּל געװאָרן פֿון ייִדישן פֿאַרמעגן אין לאָדזש.

גלײַכצײַטיק מיט דער גרויס־אינדוסטריע, האָבן די דײַטשן אויך אָנגעהויבן צו פֿאַרניכטן די ייִדישע קלײן־אינדוסטריע און דעם ייִדישן קלײן־האַנדל. אויף װסכאַרניע־גאַס, למשל, האָבן די ייִדן געהאַנדלט פֿראַנק און פֿרײַ מיט ברויט, שקאַרפּעטקעס, רעפֿאָרמעס אאַז"װ. עס איז אַרויס אַ באַפֿעל, אַז דער האַנדל אויף דער גאַס איז פֿולשטענדיק פֿאַרװערט.

עס איז אויך אַרויס אַ באַפֿעל, אַז אַלע ייִדישע דראָשקאַזשעס מוזן אַװעקגעבן די דראָשקעס מיט די פֿערד; די ייִדן האָבן דערויף באַקומען אַ קװיט אויף אײניקע מאַרק. דער ייִדישער דראָשקער און בעל־עגלה איז פֿאַרשװוּנדן פֿון לאָדזש.

דעם 5־טן נאָװעמבער 1930 איז אַרויס אַ פֿאַראָרדענונג, אַז אין די קריסטלעכע געשעפֿטן טאָר מען קײן ייִדן גאָרנישט פֿאַרקויפֿן. און עס האָט געמוזט

אַרויסגענאַגען װערן אַ בלעטל: יודען אײַנטריט פֿערבאָטן. אַ ייִד האָט געמוזט בעטן בײַ זײַנעם אַ קריסטלעכן פֿרײַנט, אַז יענער זאָל פֿאַר אים קויפֿן אַ פּאָר שיך אאַז"װ.

מע האָט אויך געצװוּנגען די פּויערים, װאָס קומען אין שטאָט אַרײַן, אַז זײ זאָלן צו אַ ייִד נישט פֿאַרקויפֿן. די פּויערים האָבן אין געהײם פֿאַרקויפֿט די ייִדן עסנװאַרג און דערבײַ נישט גענומען טײַערער.

דער ייִד איז אין יעדער באַציִונג געװען אין אַ שװערער לאַגע, װײַל אין די געשעפֿטן האָט מען אים נישט פֿאַרקויפֿט קײן עסנװאַרג צו ביליקערע פּרײַזן. און פֿון די שורות האָט מען אים אַרויסגעיאָגט. דאָס לעבן פֿון ייִד איז בוכשטעבלעך געװעזן פּאַראַליזירט.

אַלע געבײדע פֿון די ייִדישע שולן זענען באַלד פֿאַרנומען געװאָרן דורך די דײַטשן. און די ייִדישע קינדער פֿון די שולן האָבן געלערנט אין פּריװאַטע װוינונגען אין 3 שיכטן – פֿון 9 אינדערפֿרי ביז 5 נאָכמיטאָג.

די געלע לאַטע

די פֿאַראָרדענונג װעגן דער געלער לאַטע פֿאַר ייִדן איז דערשינען דעם 6־טן אָדער 7־טן נאָװעמבער 1939.

די פֿאַראָרדענונג זאָגט, אַז ייִדן – פֿרויען, מענער און קינדער – מוזן טראָגן די געלע לאַטע. אויף װעגעלעך פֿון קלײנע קינדער מוז אויפֿגעהאַנגען װערן די געלע לאַטע. װער ס'טראָגט נישט די געלע לאַטע באַקומט טויטשטראָף.

די פֿאַראָרדענונג האָט געמאַכט אַ מוראדיקן רושם אויף דער ייִדישער באַפֿעלקערונג. די פּוילישע אינטעליגענץ האָט שטאַרק באַדויערט די ייִדן, דערקעגן דאָס פּוילישע פּעבל האָט אויפֿגענומען מיט אַ חוזק־שמײכל די ייִדן מיט די געלע לאַטעס.

עלטערע אָרטיקע דײַטשן האָבן זיך געמאַכט נישט־זעען די געלע לאַטע. די ייִנגערע אָרטיקע דײַטשן האָבן עס אויפֿגענומען מיט צופֿרידנקײט.

געשמדטע ייִדן האָבן נישט געטראָגן קײן שום אָפּצײכן.

אַרום דעם 10־טן נאָװעמבער איז דערשינען אַ פֿאַראָרדענונג, לויט װעלכער עס איז פֿאַרבאָטן צו גײן אויף דער פּיעטריקאָװער גאַס. די ייִדן, װאָס װוינען אויף דער פּיעטריקאָװער גאַס, האָבן געמוזט אויסקויפֿן דורכלאָזשײַנען, צאָלנדיק 20 זלאָטעס אַ חודש. זײ האָבן געמעגט גײן אויף דער פּיעטריקאָװער גאַס נאָר ביז 11 פֿרי.

דאָס האָט געשאַפֿן פֿאַר דער ייִדישער באַפֿעלקערונג גרויסע שװעריקײטן אין פֿאַרקער, װײַל די פּיעטריקאָװער גאַס שנײַדט דורך די גאַנצע שטאָט און מע מוז דורכגײן די פּיעטריקאָװער גאַס, כּדי זיך דורכצוקריגן אויף דער אָדער יענער זײַט שטאָט.

ייִדן פֿלעגן ריזיקירן און דורכשפּרינגען פֿון אײן עק גאַס אויף דער אַנדערער. דאָס פֿלעגט אַלעמאָל זיך ענדיקן מיט קריגן גוט אָנגעשלאָגן און אַפֿילו מיט אַרעסט, װײַל אין אַלע עקן גאַס זענען געשטאַנען פּאָליצײיִשע װאַך־פּאָסטנס אָדער שטורמיסטן. ביזן הײַנטיקן טאָג זענען די תּפֿיסות אין לאָדזש איבערפֿולט מיט ייִדן, אַפֿילו פֿרויען און קינדער, װאָס האָבן געזינדיקט מיטן דורכגײן די פּיעטריקאָװער גאַס. ביזן הײַנטיקן טאָג איז קײנער פֿון די אַרעסטירטע נישט באַפֿרײַט געװאָרן. די ייִדישע קהילה האָט אינטערװענירט, אָבער אָן שום פּעולה.

אַרום דעם 13־טן נאָװעמבער האָט זיך באַװיזן אַ פֿאַראָרדענונג, אַז ייִדן מעגן גײן נאָר פֿון 8 פֿרי ביז 5 אָװנט.

די דײַטשן פֿלעגן אין דער פֿרי ספּעציעל צוריקדרײען אויף אַ פּאָר מינוט דעם זײגער, אָדער אין אָװנט פֿאַרויסרוקן דעם זײגער און אַרעסטירן ייִדן אונטערן פֿאָרװוּרף, אַז זײ זענען אַרויס צו פֿרי, אָדער אַז זײ גײען צו שפּעט.

און די אַרעסטירטע זיצן ביזן הײַנטיקן טאָג נישט באַפֿרײַט. קרובֿים פֿון די אַרעסטירטע האָט מען אָפּגעזאָגט יעדע אינפֿאָרמאַציע און געהײסן גײן, מיט דער דראָונג, אַז מ'װעט אַרעסטירן די אינטערװיעניענטן.

געװאָר געװאָרן װעגן די אַרעסטירטע איז מען אויף אַזאַ אופֿן, װאָס די ארעסטאַנטן, װעלכע באַקומען דרײַ מאָל אין װאָך פֿעקלעך פֿון דרויסן, פֿלעגן זיך באַמיען אַרויסצובאַזאָרגן אין כּלים צעטלעך מיט די נעמען פֿון די װאָס זיצן אין אַרעסט.

עסן און װאָרעמע קלײדער פֿלעגט מען יאָ צולאָזן. עסן און פּעקלעך פֿלעגט מען צולאָזן אין די תּפֿיסות דינסטאָג, דאָנערשטאָג און שבת – אַל' די טעג האָט מען געקענט זען גרויסע צאָלן ייִדן פֿאַר די טורמעס.

באַלד די ערשטע טעג, װען די דײַטשן זענען אַרײַן קײן לאָדזש, האָט זיך אָנגעהויבן דאָס אַרויסװאַרפֿן ייִדן פֿון זײערע דירות.

דאָס פֿלעגט פֿאָרקומען אַזוי:

1) די דײַטשן – מיליטער־לײַט, געפֿירט פֿון ציװילע אָרטיקע דײַטשן – פֿלעגן קומען אין אַ ייִדישער דירה און הײסן זי פֿאַרלאָזן אין משך פֿון צװײ שעה. מיטנעמען האָט מען געמעגט נאָר זאַכן, אויסער מעבל.

2) מען פֿלעגט קומען אין ייִדישע דירות און הײסן פֿאַרלאָזן די דירות – אָן שום רעכט עפּעס װאָס מיטצונעמען.

3) מען פֿלעגט קומען אין רײַכע דירות – הײסן פֿאַרלאָזן די דירה אין 2 שעה צײַט און מיטנעמען זאַכן – אויסער מעבל. אַז מ'פֿלעגט אַרויסגײן מיט זאַכן, איז פֿאַרן טויער געשטאַנען אַ װאַך פֿון זעלנער אָדער שטורמיסטן, און מ'האָט די זאַכן בײַ די ייִדן צוגענומען.

4) מען פֿלעגט אויך פֿאַרנעמען גאַנצע הײַזער־בלאָקן מיט גאַנץ אָרעמע דירות. דאָס האָבן די דײַטשן געגרײט דירות פֿאַר די באַלטישע דײַטשן. מ'האָט געצװוּנגען רײן

מאַכן די דירות, איבערציען פֿריש בעטגעװאַנט. מיטנעמען מיט זיך האָט מען גאָרנישט געטאָרט.

למשל, האָט מען אַזוי אַרויפֿגעזעצט אַלע ייִדן פֿון מאַגיסטראַצקע גאַס 20, 21, 22. די דירות שטײען עד־היום לײדיק, װײַל די באַלטישע דײַטשן זענען נאָך נישט אָנגעקומען.

דאָס ראַבעװען די ייִדישע דירות האָט זיך אָנגעהויבן אין די ערשטע טעג פֿון די דײַטשן אין לאָדזש, װאָס װײַטער נעמט עס אַלץ מער אָן אַ סיסטעמאַטישן כאַראַקטער. מען טראָגט אַרויס פֿון דירות אַפֿילו מעבל. עס איז נישטאָ כּמעט קײן ייִדיש הויז, פֿון װעלכן מ'זאָל נישט האָבן אַרויסגעטראָגן װעש, מלבושים, בעטגעװאַנט, אָדער מעבל און שפּײַז.

אין רויב האָבן זיך באַטײליקט סײַ העכערע אָפֿיצירן, דײַטשע מיליציאַנטן, זעלנער און ציװילע מיט האַקנקרײצן.

די אָרטיקע דײַטשן פֿלעגן אָנװײַזן אויף רײַכע ייִדישע הײַזער. מ'האָט כּלומרשט געזוכט געװער, אָבער צוגענומען דערבײַ אַלע װערטפֿולע זאַכן.

למשל, אין די ערשטע טעג אָקטאָבער האָט מען בײַ גלאַס (קאָפּערניקאָ גאַס 23) צוגערויבט צירונג פֿון פֿוטערס, זוכנדיק געװער. אויף נאַרושאָװיטשאַ גאַס 47, בײַ אינזש. פֿראָמעס – צוגערויבט אַ גרעסערע סומע געלט און אַראָפּגעצויגן פֿון די פֿינגער 2 בריליאַנטענע פֿינגערלעך, פֿון דער האַנט – אַ גאָלדענעם זײגערל.

מ'האָט אַרומגערינגלט אין די ערשטע טעג פֿון דעצעמבער די גאַסן פּאַלודניאַװע, קילינסקי, פּאַמאַרסקע. מ'האָט כּלומרשט געזוכט געהײמע ראַדיאָ־סטאַציעס און באַרויבט די ייִדישע דירות.

אין די לאָדזשער גאַסן קען מען איצטער זען, װי די סאַמע אָרעמסטע דײַטשן זענען עלעגאַנט אָנגעטאָן אין פֿוטערס. זײערע דירות זענען רײַך מעבלירט.

מ'האָט אויך געקענט זען אויף די גאַסן אין די פֿאַרנאַכט־שעהן – בין־השמשות, װי מונדירטע זעלנער און ציװילע דײַטשן מיט האַקנקרײצן האָבן אַרײַנגעפֿירט אין די טויערן ייִדן, געזוכט כּלומרשט געװער, געהײסן אויפֿהויבן די הענט און פֿלעגן צונעמען זײגערלעך, פּאָרטפֿעלן, געלט און בכּלל װערטפֿולע חפֿצים.

מײַן שכן, דעם פֿאַבריקאַנט װאָלף פֿרענקל, מאַגיסטראַצקע 25, האָט מען די ערשטע טעג דעצעמבער אין זײַן טויער פֿאַרהאַלטן און באַזוכנדיק אים, אַרויסגענומען אַ פּאָרטפֿעל מיט 400 זלאָטעס.

זעלנער פֿלעגן אויך פֿאַרהאַלטן ייִדישע פֿרויען, פֿרעגן, װיפֿל געלט זײ האָבן, שרעקנדיק, אַז אויב מ'װעט אָנגעבן אַ קלענערע סומע "ס'װעט זײַן שלעכט". די זעלנער פֿלעגן דערבײַ צונעמען דאָס גאַנצע געלט, װאָס זײ האָבן געפֿונען בײַ די קרבנות פֿון זײער הפֿקרות.

מ'פֿלעגט אויפֿן סמך פֿון פֿאַראָרדענונג אַרויספֿירן פֿולע לאַגערן פֿון סחורה.

למשל האָט מען צוגענומען די גאַנצע סחורה סוף נאָװעמבער:

1) אין אָפּטײק־סקלאַד פּאָמעראַנץ, פּיעטריקאָװער 17,

2) אין אָפּטײק פֿון יאַנקעלעװיטש, קאַסטשעלנאַ21 (מ'האָט דערבײַ יאַנקעלעװיטשן געצװוּנגען, ער זאָל אַלײן לאָדן די סחורה אויפֿן װאָגן. אַז ער האָט געפּרוּװט עס טאָן דורך זײַן אָנגעשטעלטן, האָט מען יאַנקעלעװיטשן צעשלאָגן),

3) בײַ אָפּטײק ראָזנבלום, טרודמײסקע עק װוּלטשינסקע (די רײַכסטע ייִדישע אָפּטײק),

4) בײַ פּערלמאַן, ציגל־גאַס 37 .

מ'האָט סיסטעמאַטיש אויסגעלײדיקט די פֿאַבריק־לאַגערס פֿון מאַנופֿאַקטור. די בעלי־ביתּים האָבן באַקומען קבלות, קײן געלט נישט.

יוּװעליר־מאַגאַזינען זענען געװאָרן רעקװירירט, אינװענטאַריזירט און די שליסלען געלאָזן בײַ די בעלי־ביתּים.

אין אײניקע אָפּטײקן האָט מען אַרײַנגעזעצט דײַטשע קאָמיסאַרן אַ.ג. טרוי־הענדלער און ביזן ערשטן יאַנואַר זענען אינעװײניק נאָך געװען די בעלי־ביתּים אויך.

פֿון אַנדערע אָפּטײקן האָט מען תּיכּף די ייִדן באַזײַטיקט און אַרײַנגעזעצט פֿאַרמאַצעװטן דײַטשן פֿון פּאָמערן און פּויזן.

אין די ערשטע טעג האָט זיך אויסגעװיזן, אַז די דײַטשן אינטערעסירן זיך נישט מיט די געזעלשאַפֿטלעכע און פּאָליטישע טוער. דער אײנציקער, װעמען די דײַטשן האָבן געזוכט באַלד אין די ערשטע טעג, איז געװען דער געװעזענער פֿאָרזיצער פֿון דער קהילה םינצבערג.

די דײַטשן זענען באַלד די ערשטע טעג געקומען מיט דער פֿראַגע: װוּ איז דער הונט מינצבערג.

שפּעטער האָבן זײ זיך געװאָרפֿן קודם־כּל אויף רעװיזיאָניסטן. די פֿירער זענען אַנטלאָפֿן, געבליבן זענען בלויז לעצטראַנגיקע טוער.

מ'האָט אַרעסטירט אַלע, װאָס האָבן געהאַט דאָס מינדסטע שײַכות מיט ציוניזם, אויך אַלע מיטגלידער פֿון מכּבי, למשל אינזש. װינרמאַן (נאָך 7 װאָכן געװאָרן באַפֿרײַט, פֿאַרן 11־טן נאָװעמבער האָט מען אים װידער געװאָלט אַרעסטירן, אָבער ער איז שוין נישט געװען אין לאָדזש), ד"ר ברעסהאָלץ פֿון חתאַחדות און אַנדערע, פֿרוי רעזניקאָװ, 55 יאָר אַלט, פֿון װיזאָ (נאָך 6 װאָכן געװאָרן באַפֿרײַט).

מ'האָט אין גאַנצן נישט געטשעפּעט קײן קאָמוניסטן.

אַ 2–3 װאָכן איז געװען תּחילת רויִק מיט אַנדערע פּאָליטישע טוער.

שפּעטער האָט מען אָנגעהויבן צו אַרעסטירן די מיטגלידער פֿון דורך די דײַטשן נאָמינירטן בײַראַט פֿון דער ייִדישער קהילה. עס זענען אַרעסטירט געװאָרן 24 מאַן (בלויז רומקאָװסקין נישט). װאָס מיט זײ איז געװאָרן, איז אומבאַװוּסט. רומקאָװסקיס אינטערװענץ האָט גאָרנישט געפּועלט.

מע האָט אַרעסטירט דעם קהילה־באַאַמטן קעניג. אַז רומקאָװסקי האָט אינטערװענירט אין געשטאַפּאָ אויף זגיערזשער 115, האָט מען אין צעשלאָגן ביז בלוט.

אין זגיערזשער 115 אין געשטאַפּאָ איז געװען אײַנגעאָרדנט אַ ספּעציעלער טיש פֿאַר פּײַניקן די אַרעסטירטע ייִדן.

פֿון קאַפֿע אַסטאָריאַ האָט מען אַרויסגענומען 20 ייִדן (דאָס איז געװען אַן ערך 5־טן צי 6־טן נאָװעמבער). מען האָט זײ געהײסן קומען צו מאָרגנס אין געשטאַפּאָ אָפּצונעמען די דאָקומענטן. דאָרט האָט מען 15 דערשאָסן, און די פֿינף לעבנגעבליבענע האָבן געמוזט די איבעריקע באַגראָבן. שפּעטער האָט מען די 5 באַפֿרײַט, און אַזוי אַרום איז מען געװאָר געװאָרן װעגן דער עקזעקוציע.

די דאָזיקע 5 באַפֿרײַטע האָט מען פֿאַרן באַפֿרײַען גוט צעשלאָגן און פֿאַרבאָטן עפּעס צו דערצײלן.

צװישן די דערשאָסענע זענען געװען:

1) כאַימאָװיטש – סוחר, פּיראָפּאָװיטש־גאַס 4,

2) פּערץ – רײַכער אינדוסטריעלער,

3) לעװין – װאָיאַזשאָר, פּיעטריקאָװער 109,

4) גײער – אינדוסטריעלער.

די 5 באַפֿרײַטע זענען געװען דערבײַ, װי רומקאָװסקי איז געקומען אינטערװענירן װעגן קהילה־באַאַמטן קעניג. דער דיאַלאָג איז געװען:

רומקאָװסקי: מ'האָט אַרעסטירט דעם מאַאַמטן פֿון דער קהילה קעניג, װעלכער אַרבעט אין דער דורך אײַך נאָמינירטער קהילה.

דערגעשטאַפּאָ־שעף: װער ביסטו?

רומקאָװסקי: איך בין דער עלטסטער פֿון די ייִדן.

דער געשטאַפּאָ־שעף: אַך, אַזוי, דאָס ביסט דו דער עלטסטער פֿון די ייִדן, װעסטו

באַקומען פֿאַר אַלע דײַנע ייִדן.

ער האָט אַ צײכן געגעבן און די געשטאַפּאָ־אַגענטן האָבן גענומען שלאָגן רומקאָװסקין מכּות־רצח. (קעניג, דער קהילה־באַאַמטער, זיצט עד־היום, און מ'װײסט נישט, װוּ ער איז).

אין מיטן דער דאָזיקער סצענע איז אַרײַנגעקומען דער מיליטערישער שטאָט־קאָמענדאַנט.

דער מיליטערישער שטאָט־קאָמענדאַנט: איך, דער מיליטערישער שטאָט־קאָמענדאַנט, קום װעגן דעם הער, װאָס איר שלאָגט.

געשטאַפּאָ־שעף: װוּ איז דאָ אַ הער?

דער שטאָט־קאָמענדאַנט: דער הער, װעלכער איז דורך מיר נאָמינירט געװאָרן אַלס עלטסטער פֿון די ייִדן.

געשטאַפּאָ־שעף: איך קען דאָ נישט קײן שום הער, אַ ייִד איז דער דאָ.

שטאָט־קאָמענד.: דער הער איז אומבאַרירלעך, און איר דאַרפֿט אים נישט שלאָגן.

געשטאַפּאָ־שעף: איצטער איז ער נישט אומבאַרירלעך, נאָר ער איז מײַן ייִד. און איך טו מיט אים, װאָס איך װיל.

שטאָט־קאָמענד.: נײן, דער הער איז מײַן ייִד, און איך בעט אים צו באַפֿרײַען און אָפּפֿירן מיט זײַן אויטאָ, װאָס װאַרט אויף אים.

געשטאַפּאָ־שעף: נײן, איך װעל אים נישט אָפּלאָזן און טאָן, װי כ'װעל װעלן.

שטאָט־קאָמענד.: איך בין (רעכנט אויס זײַן טיטל) און פֿאַרלאַנג אַז מײַן ייִד זאָל באַפֿרײַט װערן.

געשטאַפּאָ־שעף: און איך בין אָבערלײטענאַנט און געשטאַפּאָ־שעף. איך בין דאָ בעל־הבית.

שטאָט־קאָמענד.: דער הער איז עלטסטער און אַמטירט אין מײַן אויפֿטראָג, איך פֿאַרלאַנג ער זאָל באַפֿרײַט װערן.

געשטאַפּאָ־שעף: (שוין װײכער) אָבער אונדזער שמועס מוז דאָך נישט פֿאָרקומען

בײַ עדות.

שטאָט־קאָמענדאַנט: ביטע זײער…

זײ זענען בײדע אַרײַן אין אַ קאַבינעט.

רומקאָװסקי איז דערװײַל נישט גוט געװאָרן פֿון די קלעפּ, װעלכע ער האָט פֿריער בעקומען. ער האָט זיך געװאָלט מינטערן מיט טראָפּנס, װאָס ער טראָגט תּמיד מיט זיך (ער איז אַ האַרץ־לײדנדיקער).

דער געשטאַפּאָ־שעף האָט מורא באַקומען, אַז רומקאָװסקי װיל זיך סמען. האָט ער נישט דערלויבט אים צו געבן די טראָפּנס, נאָר גערופֿן אַ דײַטשן דאָקטאָר, װעלכער האָט אים באַטראַכט און געגעבן טראָפּנס.

װאָס די בײדע דײַטשן האָבן געשמועסט בײַ זיך אין קאַבינעט, איז אומבאַװוּסט. נאָך דעם שמועס איז רומקאָװסקי באַפֿרײַט געװאָרן.

די פֿינף באַגראָבער זענען געװען בײַם שמועס די גאַנצע צײַט. נישט געקוקט אויפֿן פֿאַרבאָט צו דערצײלן װעגן מאָרד פֿון די פֿופֿצן ייִדן, האָבן זײ װעגן דעם מודיע געװען די משפּחות.

ס'האָבן זיך אָנגעהויבן מאַסן־אַרעסטן פֿון געזעלשאַפֿטלעכע טוער און פּאָרשטײער פֿון דער גרויס־בורזשואַזיע.

מ'האָט אַרעסטירט פֿון קהילה־בײַראַט:

1) אַדװ' רובין, 2) אַדװ' גלאַטער, 3) ד"ר שלאָסער (געהאַט גרויס אײַנפֿלוס בײַ די דײַטשן, װײַל אײַנגעאָרדנט סאַניטאַרע פּונקטן), 4) לעװשפּײ, 5) שטאַל,6) האָפֿמאַן.

מע האָט אויך אַרעסטירט:

1) ראָזענפֿעלד – זאָקן־פֿאַבריקאַנט, פּרעזעץ פֿון זאָקן־פֿאַבריקאַנטן

פֿאַרײן (שפּעטער געװאָרן דערשאָסן).

2) פּיאָטר כאַרי, פּרעזעס פֿון קלײנהענדלער־פֿאַרײן פּאַמאַרסקע 15.

3) נײַמאַן –פּרעזעס פֿון האַנדװערקער־פֿאַרײן.

4) צימערמאַן – מיטגליד פֿון פֿאַרװאַלטונג פֿון האַנטװערקער־פֿאַרײן.

5) שװאַרצמאַן – מיטגליד פֿון פֿאַרװאַלטונג פֿון סוחרים־פֿאַרײן.

פֿון דער גרויס־בורזשואַזיע האָט מען אַרעסטירט:

1) קאַמינסקי – מעכאַנישע טעקסטיל־פֿאַבריק.

2) באַרטשינסקי – מעכאַנישע טעקסטיל־פֿאַבריק.

3) האָפֿמאַן – מעכאַנישע טעקסטיל־פֿאַבריק.

װעגן גורל פֿון די אַרעסטירטע איז גאָרנישט באַװוּסט.

כאַרי איז נישט געװען אין דער הײם בעת ס'איז געקומען געשטאַפּאָ, האָט מען גענומען זײַן 16־יעריקן זון. האָט דער פֿאָטער זיך צו מאָרגנס צוגעשטעלט אַלײן, און זײַן זון איז באַפֿרײַט געװאָרן.

מע פֿלעגט אויך אַרעסטירטן די פֿרויען, װען מענער זענען נישט געװען. אַזוי איז אַרעסטירט געװאָרן די פֿרוי פֿון באַנקיר שיף, און שיף איז בכּלל אין דער הײם נישטאָ.

מ'האָט געזוכט פֿילמאַנען (לאַװניק פֿון מאַגיסטראַט). האָט מען דערװײַל אַרעסטירט זײַן פֿרוי און זון. פֿילמאַן גופֿא איז גאָר געװען אַנטלאָפֿן.

פֿאַרן 11־טן נאָװעמבער האָבן זיך אָנגעהויבן מאַסן־אַרעסטן פֿון פּ.פּ.ס., בונד און קאָמוניסטן.

נאָכן אַרײַנקומען פֿון די דײַטשן האָט מען געהאַט באַפֿרײַט אַלע קאָמוניסטן. איצטער האָט מען זײ אויף ס'נײַ אַרעסטירט און אַװעקגעשיקט קײן דאַכאַו.

פֿון די פּ.פּ.ס. האָט מען אַרעסטירט און דערשאָסן אַלעקסײ רזשעװסקי.

מ'האָט אַרעסטירט דעם דעמאָקראַט ד"ר טאָמאַשעװיטש – שטאָט־ראַטמאַן.

פֿון בונד זענען אַרעסטירט: פּאָזנאַנסקי, ראָזע אײכנער.

די דײַטשן האָבן זיך געריכט, אַז דעם 11־טן נאָװעמבער, אין דעם 21־טן יאָרטאָג פֿון דער פּוילישער אומאָפּהענגיקײט, װעלן אין שטאָט פֿאָרקומען אומרוען. כּדי אָפּצושרעקן דעם עולם, האָבן די דײַטשן אָפּגעטאָן אַזאַ זאַך: גאַנץ פֿרי דעם 11־טן נאָװעמבער, האָט מען דערזען אין שטאָט נײַן געהאַנגענע מענטשן – דרײַ

מענער אויפֿן פֿרײַהײַט־פּלאַץ (

דרײַ מענער אויפֿן גרינעם מאַרק (

צװײ מענער און אַ פֿרוי אויפֿן באַלוטער מאַרק (

די פּנימער פֿון די 9 געהאַנגענע זענען געװען שװאַרץ אויסגעשמירט מיט ריז, אַזוי, אַז ס'איז נישט מעגלעך געװען צו דערקענען, װער דאָס איז. אויף דער גאַנצער שטאָט איז געפֿאַלן אַ מורא.

דעם 12־טן נאָװעמבער האָבן די דײַטשן אַראָפּגענומען די געהאַנגענע פֿון די תּלייות.

דעם 11־טן נאָװעמבער איז אין שטאָט נישט געװען קײן פּרוּװ פֿון אומרוען. די הענגענדיקע האָבן אויפֿגעטרײסלט די שטאָט.

פֿאַרן 11־טן נאָװעמבער האָבן די דײַטשן אויפֿגעריסן דעם קאַשטשושקי־דענקמאָל אויפֿן פֿרײַהײַט־פּלאַץ. צו דער אַרבעט אָפּצורוימען די רעשטלעך פֿון דענקמאָל האָבן די דײַטשן גענומען בלויז פּאָליאַקן.

בײַ די פּאָליאַקן האָט דאָס אַרויסגערופֿן אַ מוראדיקע אויפֿרעגונג.

די דײַטשן האָבן שטאַרק געזוכט די בונדיסטן זעלמאַנאָװיטש און פֿילמאַן, דעם ציוניסט ד"ר שװײַג און בכּלל פּאָליטישע טוער.

דער גירוש פֿון די ייִדן פֿון דער לאָדזשער סבֿיבֿה

אין דער מיט פֿון חודש נאָװעמבער, אַן ערך דעם 15־טן, זענען אין לאָדזש אָנגעקומען ידיעות, אַז די דײַטשן טרײַבן אַרויס די ייִדן פֿון די גרענעץ־שטעט און פֿון די שטעט, װאָס זענען אײַנגעגלידערט אין דײַטשן רײַך.

די ערשטע שטאָט, פֿון װאַנען מען האָט אַרויסגעטריבן די ייִדן איז געװען קאַליש.

גירוש קאַליש

אין קאַליש האָבן געװוינט דרײַצן טויזנט (13.000) ייִדן. פֿון די קאַלישער פּליטים, װאָס זענען געקומען קײן לאָדזש, האָבן מיר זיך דערװוּסט אויספֿירלעך, װי אַזוי עס איז דורכגעפֿירט געװאָרן דער גירוש פֿון די ייִדן.

קאַלישער ייִדן זענען געזעסן אין שטוב, נישט אָנענדיק װעגן דער גזירה. די װעכטערין פֿון הויז איז אַרויסגעקומען צו די ייִדן און אָנגעזאָגט, זײ זאָלן זיך פֿאַרזאַמלען אויפֿן הויף. ייִדן זענען אַראָפּ, װי זײ שטײען און גײען, מאַנכע פֿרויען אין די שלאָפֿראָקן. מען האָט אויף דער גיך געכאַפּט אויף זיך אַ מאַנטל. אויפֿן הויף איז שוין געשטאַנען אַ דײַטשער פּאַטראָל, װעלכער האָט די ייִדן געטריבן אויפֿן מאַרק. נישט דערלויבנדיק זײ צוריק אַרויפֿצוגײן אין שטוב און עפּעס מיטנעמען. אַזוי איז געשען אין פֿיל הײַזער.

װען אויפֿן מאַרק זענען שוין געװען אַ דרײַ טויזנט ייִדן, האָבן די דײַטשן מיט אַ געאײַל און באַגנעטן גענומען טרײַבן זײ. מען האָט זײ געטריבן װײַט אונטער דער שטאָט מיט אַ געשרײ: פֿאָרװערטס, װײַל מיר שיסן. אַזוי האָט מען געטריבן אַ צװאַנציק קילאָמעטער, יונג און אַלט. דערנאָך האָבן די דײַטשן געזאָגט, אַז װער עס װעט זיך אײַנשטעלן און װאָגן צוריקצוקומען אין שטאָט, װעט דערשאָסן װערן. אַלע דירות פֿון די אַרויסגעטריבענע זענען געװאָרן פֿאַרחתמעט. און אַזוי האָט געדויערט דרײַ טעג נאָכאַנאַנד. אין פֿאַרלויף פֿון די דרײַ טעג איז די גאַנצע

ייִדישע בעפֿעלקערונג פֿון קאַליש אַרויסגעטריבן געװאָרן. די ייִדן האָבן געװאַנדערט איבער די שכנותדיקע שטעט, און אַ טײל איז אָנגעקומען אין פּראָטעקטאָראַט.

אַ גרויסער טײל פֿון די קאַלישער גולים איז אָנגעקומען קײן לאָדזש. די קהילה האָט זיך פֿאַרנומען מיט זײ, געגעבן עסן, אָבער פֿון אַ גרעסערער הילף האָט נישט געקאָנט זײַן קײן רײד, װײַל צו יענער צײַט האָט די קהילה אין לאָדזש שוין נישט געהאַט קײן פֿאָנדן.

קײן פּאָליאַקן האָט מען פֿון קאַליש נישט געטריבן.

פֿון קאָנין האָבן די דײַטשן אַרויסגעטריבן סײַ פּאָליאַקן, סײַ ייִדן און דערנאָך פֿון אַלע שטעט פֿון פּאָמערן, װיגדיניע, פּויזן, דאַנציג, פּוירן, בידגאָשטש, – אַלע ייִדן זענען פֿון דאָרט פֿאַרטריבן געװאָרן און אויך מאַסנװײַס פּאָליאַקן.

איך האָב זיך אויך דערװוּסט, אַז מען האָט געדראָט מיט אַ גירוש פֿון אַלע ייִדן פֿון זדונסקע־װאָלאַ, אויב זײ װעלן נישט אײַנצאָלן אַ קאָנטריבוציע פֿון פֿינף מיליאָן זלאָט. מען האָט אַ טײל פֿון דער קאָנטריבוציע אַרײַנגעטראָגן, און דער גירוש איז דערװײַל אָנגעהאַלטן געװאָרן.

דערנאָך איז דער גרעסטער טײל פֿון דער ייִדישער באַפֿעלקערונג (אַ צװײ דריטל) אַרויסגעטריבן געװאָרן פֿון פּאַביאַניץ, נעבן לאָדזש. איבערהויפּט האָט מען געטריבן די ייִדן פֿון די גרעסערע גאַסן. דאָס איז געשען אין אָנהײב נאָװעמבער.

מען האָט אויך גערעדט, אַז עס װעט זײַן אַ גירוש פֿון די ייִדן פֿון לאָדזש, אָבער די ייִדן האָבן זיך געטרײסט, אַז דערצו קאָן ניט קומען, װײַל עס איז טעכניש נישט מעגלעך. צײלט דאָך לאָדזש אַ פֿערטל מיליאָן ייִדן!

גירוש לאָדזש

דעם 11־טן דעצעמבער, באַלד אין דער פֿרי, האָבן מיר זיך דערװוּסט, אַז אויפֿן

בנין פֿון דער ייִדישער קהילה הענגט אַ פּלאַקאַט אויף פּויליש און דײַטש, אַז לאָדזש מוז װערן ייִדן־רײן, און אַז די ייִדן מוזן פֿאַרלאָזן די שטאָט פֿרײַװיליק, אָדער זיך רעגיסטרירן אין דער קהילה, װעלכע װעט זיך פֿאַרנעמען מיטן אַרויסשיקן זײ פֿון לאָדזש. קײן טערמין איז נישט אָנגעגעבן געװאָרן. איך האָב זיך דערװוּסט, אַז דער דורך די דײַטשן נאָמינירטער פּרעזעס פֿון דער קהילה רומקאָװסקי האָט אויפֿן פֿאַבריק־װאָקזאַל זיך געװענדט צו די ייִדן, אַז זײ זאָלן פֿאַרלאָזן לאָדזש.

דערנאָך האָב איך זיך דערװוּסט פֿון אַ באַאַמטן פֿון דער ייִדישער קהילה, װי אַזוי עס איז געקומען דערצו. מיט אַ טאָג פֿריער האָט די געשטאַפּאָ מודיע געװען דער קהילה, אַז די שטאָט לאָדזש מוז װערן ייִדן־רײן, און אַז זי, די געשטאַפּאָ, װעט עס אַלײן דורכפֿירן. די קהילה האָט אָנגעהויבן צו בעטן, אַז מען זאָל איר געבן די מעגלעכקײט עס אַדורכצופֿירן פּלאַנמעסיק, נישט מאַסנװײַס און נישט באַלד מיט אַמאָל. די געשטאַפּאָ האָט געענטפֿערט, אַז זי װעט מאַכן אַ פּראָבע: אויב די קהילה װעט אין פֿאַרלויף פֿון 4 טעג אַרויסשיקן אַכט טויזנט ייִדן (צװײ טויזנט אַ טאָג), װעט די געשטאַפּאָ דערלויבן, אַז אַלץ זאָל אַדורכגעפֿירט װערן דורך דער קהילה. און װירקלעך: באַלד אין ערשטן טאָג האָט די קהילה זיך גענומען ענערגיש דערצו. דער הויף פֿון דער קהילה איז בוכשטעבלעך געװען באַלאַגערט. קודם־כּל האָט זיך רעגיסטרירט די ייִדישע אָרעמקײט, װײַל די קהילה האָט געגעבן 50 זלאָט (25 דײַטשע מאַרק) פֿאַר אַ משפּחה. און די אָרעמע, װאָס האָבן גאָרנישט געהאַט, האָבן זיך געקװאַפּעט דערויף.

די ערשטע רעגיסטרירטע האָבן געמוזט קומען אויף זאַמל־פּונקטן, װאָס זענען געװען באַשטימט דורך די דײַטשן – און פֿון דאָרט האָט מען זײ געשיקט נאָך ראַדאַגאָשטש, װוּ מען האָט זײ געהאַלטן דרײַ טעג. דאָרט האָבן זײ געמוזט אַרבעטן, און מען האָט זײ אויך רעװידירט די זאַכן. די דײַטשן האָבן אויך געמאַכט רענטגען־אַדורכלויכטונגען, די ייִדן האָבן נישט אַראָפּגעשלונגען קײן בריליאַנטן. געמעגט מיטנעמען האָט מען: אײן װעש, אײן אָנצוג, אײן פּאָר שיך, אײניקע פּאָר זאָקן, אײן גאָפּל, לעפֿל, מעסער, אײן קישן, אײן קאָלדרע, אײן לײַלעך און 25 מאַרק אין קעשענע.

די ערשטע פּאַרטיע איז געשטאַנען פֿון פֿינף הונדערט פּערזאָן.

אין צװײטן טאָג זענען שוין געפֿאָרן צװײ טויזנט פֿינף הונדערט פּערזאָן, און די קהילה איז כּסדר געװען באַלאַגערט מיט ייִדן, װאָס האָבן זיך געריסן אַװעקצופֿאָרן פֿריער.

פֿון ראַדאַגאָשטש האָט מען די לאָדזשער ייִדן אַרײַנגעפּאַקט אין פּלאָמבירטע װאַגאָנעס און אַװעקגעשיקט אין אַן אומבאַקאַנטער ריכטונג. ערשט אין צװײ װאָכן אַרום האָבן מיר זיך אין לאָדזש דערװוּסט װעגן זײער גורל, נאָר װעגן דעם שפּעטער.

לאָדזש האָט אין די ערשטע צװײ טעג פֿון גירוש אויסגעזען, װי די גרוילסטע סצענעס פֿון אַ פֿילם. אויף אַלע גאַסן האָט מען געזען רײען פֿון פֿורלעך און אויטאָבוסן, װאָס האָבן זיך געשלעפֿט מיט מענטשן און זאַכן. דער פֿראָסט איז געװען מוראדיק. אַלע האָבן מיט כּללערלײ מיטלען געװאָלט װאָס פֿריער פֿאַרלאָזן די שטאָט.

אין לאָדזש זענען פֿאַראַן צװײ װאָקזאַלן. דער קאַלישער װאָקזאַל איז איצט באַשטימט אויסשליסלעך פֿאַר דײַטשן. איז געבליבן פֿאַר ייִדן נאָר דער אײנציקער פֿאַבריק־װאָקזאַל. דאָרט האָבן זיך אָפּגעשפּילט דאַנטע־סצענעס. געװען פֿאַלן, װען די דײַטשן האָבן געשאָסן אין דער רײ, אין װעלכער ייִדן זענען געשטאַנען נאָך בילעטן. דרײַ ייִדן זענען אין אַזעלכע אומשטאַנדן דערשאָסן געװאָרן.

אויב די ערשטע צװײ טעג זענען געװען גרויליק, איז דער דריטער טאָג פֿון גירוש געװען נאָך שרעקלעכער. דאָס איז געשען דערפֿאַר, װײַל אין דער נאַכט פֿון מיטװאָך אויף דאָנערשטאָג (13־טן דעצעמבער 1939) האָבן די דײַטשן אַרומגערינגלט אײניקע גאַסן, װי זגיערזשער, לושאַמירסקער, אַרײַנגעריסן זיך אין די ייִדישע װוינונגען און באַפֿוילן די ייִדן איבערצולאָזן אַלץ, געבנדיק פֿינף מינוט צײַט, און מיטגײן. געװען פֿאַלן, װען מאַמעס האָבן נישט באַװיזן רעכט אָנצוטאָן זײערע זויג־קינדער. מען האָט די ייִדן מיט זײערע משפּחות, װי זײ שטײען און גײען, געטריבן אויפֿן װאָקזאַל, אַרײַנגעפּאַקט אין

פּלאָמבירטע װאַגאָנעס און אָפּגעשיקט אין אַן אומבאַקאַנטער ריכטונג.

װען מען האָט זיך דערװוּסט אויף מאָרגן אין שטאָט, איז געװאָרן אַ מוראדיקע פּאַניק. דורך דער קהילה האָט מען נאָך געקאָנט עפּעס מיטנעמען. די פֿאַרשלעפּטע דירעקט דורך די דײַטשן זענען אַװעק בעירום־ובֿחוסר־כּל. די גבֿירים זענען אַנטלאָפֿן אויף טאַקסוּװקעס און אויטאָבוסן. פֿאַר אַן אָרט אין אַן אויטאָבוס קײן װאַרשע האָט מען געצאָלט פֿון 500 ביז 100 זלאָט.

די אָרעמערע, װאָס האָבן נישט געקאָנט פֿאָרן אויף אויטאָבוסן, האָבן זיך געלאָזט אויף פֿורמאַנקעס פֿון װאַרטע גאַו (דער טײל, װאָס איז צוגעטײלט צום דײַטשן רײַך) ביז צו דער גרענעץ פֿון פּראָטעקטאָראַט קײן גלאָװנע, אַן ערך 35 קילאָמעטער פֿון לאָדזש.

נישט האָבנדיק קײן מיטלען און מעגלעכקײטן צו פֿאָרן װײַטער, זענען זײ געבליבן דאָרט שטעקן. דאָרט האָבן געקאָנט זײַן אַן ערך אַכט טויזנט ייִדן, בעת גלאָװנע איז אַ קלײן שטעטל, און עס איז נישט געװען, װוּ צו נעכטיקן, די גולים פֿון לאָדזש האָבן זיך אויפֿגעהאַלטן אויף די פֿעלדער און אין װעלדער אין אַ קנאַקעריקן פֿראָסט. די רעזולטאַטן זענען געװען קאַטאַסטראָפֿאַלע: אין פֿאַרלויף פֿון אײן נאַכט זענען פֿאַרפֿרוירן געװאָרן אויף טויט 400 קינדער.

די באַציִונג פֿון די פּוילישע פּויערים צו די ייִדישע פֿאַרטריבענע איז געװען אַ גוטע. מען האָט די ייִדן אַרײַנגענומען אין כאַטעס און געגעבן אומזיסט צו עסן. אָבער דער שטראָם איז געװען אַזאַ גרויסער, אַז די הילף פֿון די פּויערים האָט נישט געקלעקט. די ייִדישע קהילה אין לאָדזש איז געװען אַזוי הילפֿלאָז, אַז זי האָט קײנעם נישט געשיקט קײן גלאָװנע.

פֿרײַטאָג, דעם 15־טן דעצעמבער, אינדערפֿרי האָבן זיך די רײַכע ייִדן פֿון לאָדזש פֿאַרזאַמלט אויפֿן באַלוטער מאַרק – אין רעכטן ייִדישן צענטער און געשריגן: ייִדן, נעמט געלט און צירונג! און מען האָט פּשוט געװאָרפֿן אויף דער גאַס בריליאַנטן. די ייִדן האָבן אָבער נישט גענומען, װײַל זײ האָבן געזאָגט

צו די רײַכע: די זעלבע געפֿאַר, װאָס דראָט אײַך, דראָט אונדז. אַ ייִד טאָר בײַ זיך קײן צירונג און געלט נישט האָבן און מען האָט דאָס געלט און צירונג נישט גענומען.

אין דער נאַכט פֿון פֿרײַטאָג אויף שבת (פֿון 15־טן אויפֿן 16־טן) האָבן זיך אָנגעהויבן מאַסן־אַרעסטן צװישן דער אינטעליגענץ, װי דאָקטוירים, אַדװאָקאַטן, לערער – סײַ ייִדן, סײַ נישט ייִדן. מען האָט געמײנט, אַז דאָס זענען אַרעסטן. פֿאַקטיש האָט זיך געהאַנדלט װעגן אַ גירוש. מען האָט אין פֿאַרלויף פֿון פֿינף מינוט אַרויסגעשיקט אַלע פֿאַמיליעס פֿון די דאָזיקע אַרעסטירטע אין פּלאָמבירטע װאַגאָנעס. װען צופֿעליק איז געװען אין אַזאַ אינטעליגענטן־שטוב אַ פֿרעמדער, װאָס געהערט נישט צו דער קאַטעגאָריע, האָט מען אים אויך מיטגעשיקט.

געװען אַכט פֿאַלן, װען זײ זענען געװען שװער קראַנק, און מען האָט זײ נישט געקענט אַרויסשיקן – האָבן די דײַטשן פֿאַרחתמעט די װוינונגען. די פֿאַרחתמעטע זענען געװען אַזוי פֿאַרשפּאַרט צען טעג. די שכנים האָבן געהערט די געשרײען פֿון די אומגליקלעכע. מען איז געפֿרוירן געװאָרן פֿון קעלט, אויך די רערן פֿון דער װאַסער־לײטונג זענען געפֿרוירן געװאָרן, איז נישט געװען קײן װאַסער. די קהילה האָט כּסדר אינטערװענירט בײַ דער געשטאַפּאָ, אָבער אָן אַ פּעולה. ערשט אויפֿן צענטן טאָג האָט די געשטאַפּאָ דערלויבט צו עפֿענען די פֿאַרחתמעטע װוינונגען: מען האָט אין די דאָזיקע װוינונגען געפֿונען צװײ טויטע, און אַלע איבעריקע זענען געװען פֿאַרחלשטע און אין אַ מוראדיקן צושטאַנד.

דער גירוש פֿון די ייִדן, װי אויך דאָס מאַסן־אַנטלויפֿן האָט געדויערט ביז זונטאָג, דעם 17־טן דעצעמבער 1939 אינדערפֿרי.

אינדערפֿרי האָט זיך בליץ־שנעל פֿאַרשפּרײט איבער דער שטאָט אַ ידיעה, אַז דער גירוש איז אָפּגעהאַלטן געװאָרן.

איך בין באַלד אַװעק אין דער קהילה און מען האָט מיר דערצײלט, שבת נאָכמיטאָג, אַ זײגער פֿיר, איז אַ דעלעגאַציע פֿון דער ייִדישער קהילה, דהײַנו רומקאָװסקיס

פֿאַרטרעטער ד"ר העלמאַן, אַדװאָקאַטין פּליװאַצקאַ און אַ דריטע פּערזאָן. געװען בײַם קאָמענדאַנט פֿון דער שטאָט מיט אַ ביטע מען זאָל מילדערן דעם גירוש. די ייִדישע דעלעגאַציע האָט אויסגערעכנט אַלע גרוילן און רעזולטאַטן פֿון גירוש. די ייִדישע דעלעגאַציע איז דורכן שטאָט־קאָמענדאַנט אויפֿגענומען געװאָרן אין קאָרידאָר, און מיט אַ שטרענגן טאָן האָט ער געזאָגט: די ייִדן מוזן מאַסנװײַס פֿאַרלאָזן די שטאָט. לאָדזש מוז װערן ייִדן־רײן! אויב די צאָל ייִדן, װאָס װעט פֿאַרלאָזן לאָדזש, װעט זײַן אַ באַפֿרידנדיקע, װעלן די דײַטשן נישט כאַפּן פֿון די װוינונגען. מיט דעם איז די ייִדישע דעלעגאַציע אַװעק מיט דער מײנונג, אַז די אינטערװענץ האָט גאָרנישט געפּועלט.

אַ זײגער 12 בײַ נאַכט, שבת, איז געװען אַ טעלעפֿאָן צו רומקאָװסקיס פֿאַרטרעטער ד"ר העלמאַן. דער אינהאַלט פֿון טעלעפֿאָן איז געװען: ביטע זאָגן די ייִדן, דאָס זײ זאָלן לאָדזש נישט פֿאַרלאָזן. ד"ר העלמאַן האָט גענומען פֿרעגן, אויף װי לאַנג דער גירוש איז אָפּגעהאַלטן געװאָרן, האָט ער נישט באַקומען קײן שום ענטפֿער.

זונטאָג אינדערפֿרי האָט זיך די שטאָט װעגן דעם דערװוּסט, און עס האָבן זיך פֿאַרשפּרײט פֿאַרשײדענע קלאַנגען. מען האָט געזאָגט, אַז דאָס איז צײַטװײַליק, כּל־זמן עס הערשט די פֿרעסט. אויך אַז דער גירוש איז אָפּגעלעגט געװאָרן ביזן 1־טן מערץ. אַנדערע האָבן געזאָגט, אַז עס איז געװען אַן אינטערװענץ פֿון אַמעריקע, װעלכע האָט געדראָט, אַז זי װעט אַרויסשיקן די דײַטשן פֿון דאָרט אויף שיפֿן; אַנדערע האָבן פֿאַרזיכערט, אַז דאָס איז געשען דערפֿאַר, װײַל עס איז טעכניש נישט געװען מעגלעך צו עװאַקויִרן אַזאַ גרויסע צאָל מענטשן, װײַל אַלע װעגן זענען געװען פֿאַרשטאָפּט דורך די פֿורמאַנקעס און אויטאָבוסן.

די לאָדזשער ייִדן האָבן זיך געפֿילט דערלײַכטערט. מע האָט זיך געקושט אויף די גאַסן און זיך געװוּנטשן מזל־טובֿ. דאָך נישט געקוקט דערויף, האָבן די לאָדזשער ייִדן אין אַ גרויסער צאָל װײַטער פֿאַרלאָזן די שטאָט.

די ייִדן פֿון לאָדזש גלײבן נישט, אַז דער גירוש איז אויף תּמיד אָפּגעשטעלט געװאָרן. מען האַלט, אַז דער אָפּהאַלט פֿון גירוש איז אַ צײַטװײַליקער, װײַל די אָפֿיציעלע דײַטשע אַמטן האָבן קײן שום דערקלערונג נישט געגעבן. עס איז שוין

נישט געװען קײן פֿיבערהאַפֿט אַנטלויפֿן אין פּאַניק, אָבער דאָך האָט מען מאַסנװײַס פֿאַרלאָזן די שטאָט.

די דענערװירונג צװישן די ייִדן אין לאָדזש, װאָס האָט עפּעס נאָכגעלאָזן, איז װידער באַנײַט געװאָרן אין אַ צען טעג אַרום, װען מען האָט זיך דערװוּסט, אַז די דײַטשן האָבן אָנגעהויבן אַרויסצושיקן די ייִדן פֿון די שכנותדיקע שטעט װי פּאַביאַניץ, אַלעקסאַנדער, קאָנסטאַנטין, זגיערזש און אַנדערע שטעטלעך אַרום לאָדזש.

די ייִדן אין לאָדזש האָבן װידער געהאַט אַ ליל־שימורים. מען איז געװען אומרויִק. מען האָט מורא געהאַט, אַז דער גירוש װעט באַנײַט װערן, װײַל די װעגן זענען שוין װידער פֿרײַער.

שבת דעם 30־טן דעצעמבער 1939 בין איך אַרויסגעפֿאָרן פֿון לאָדזש, און איך װײס גאָרנישט װעגן דעם װײַטערדיקן גורל פֿון די לאָדזשער.

װעגן די אַרויסגעשיקטע לאָדזשער ייִדן אין גלאָװנע האָב איך זיך דערװוּסט, אַז ערשט שפּעטער – אין צװײ װאָכן אַרום נאָכן גירוש – האָבן די דײַטשן געשיקט די פֿאַרטריבענע ייִדן קײן גאַליציע, אין קלײנע שטעטלעך, אין באַראַקן צו טויזנט פּערזאָן, אויף שטײנערנע פּאָדלאָגעס.

פֿון די קהילה־קרײַזן אין לאָדזש האָב איך זיך דערװוּסט, װאָס איז אין שטאָט נישט געװען באַקאַנט, דהײַנו: אַז די אַרעסטירטע ייִדן האָט מען געפּײַניקט; מען האָט אַרויסגעריסן די גאָלדענע צײן און קרוינען פֿון די מײַלער און עס זענען אויך געװען פֿאַלן פֿון קאַסטראַציע.

איך האָב זיך דערװוּסט אין לאָדזש, אַז פֿון זשיכלין, װאָס געהערט צום פּראָטעקטאָראַט, האָבן די דײַטשן אויך אַרויסגעשיקט די ייִדן אויפֿן זעלבן אופֿן װי פֿון קאַליש, דערבײַ האָבן די דײַטשן אָנגעטריבן אויף די ייִדן סטאַדעס הינט.