Sh.L. from Goworowo

Born on 28 April 1918

Yeshivah student,

Studied in the Yeshivot in Białystok

and Ostrów Mazowiecka

Prison Camp

Protocol No. 200

For already eight years I have been a Yeshivah student and have not spent any time at home. So when the war were supposed to start – on Wednesday, August 22 – I went home to Goworowo in order to be together with my parents.

On Friday, September 1, approximately 20 refugees from Myszyniec arrived in our shtetl. They told us that the Germans had already occupied their shtetl. The shtetl’s mayor – people from Myszyniec said – took with him the box with the community’s money, and realizing that he did not know what to do with the box because the Germans were already there, he threw the box of money into the river, and, after he had crossed the bridge, he blew it up.

On Shabbat, the shtetl got crowded with refugees from Różan. Several hundred individuals were coming. They related that the Germans entered Poland using all highways: through Mława-Przasnysz, through Maków [Mazowiecki] to Różan etc. The refugees occupied all shtiblekh1Note 1 : Small Hasidic houses of prayer., the beys-hamedresh2Note 2 : Prayer and study house; small Orthodox synagogue. and also private apartments. The local mayor Nisn Kon made sure that no one remained in the streets. They were also provided with food.

On Tuesday, September 5, around 9am, when I was in the beys-hamedresh praying, the shtetl was trembling from a bomb explosion. This was the first bomb in our shtetl. The bomb blew up a stable near the shtetl, and wounded 2 boys at the age of 4 to 5. They were the children of Leybish Viroslav, a wheelwright who lives on the New Road which leads to Ostrołęka.

Additionally, the bakery worker Leybl Berliner – a Bundist – was wounded by the bomb. He suffered for a week and died in the end.

The same bomb killed a 16-year old young Christian man – the neighbor of Shimen, another Goworowo wheelwright. Half of the city’s window panes and wall parts burst due to the bomb.

A second bomb fell into the brook which is running past our shtetl.

Since then, the shtetl was gripped by an unrelenting panic. The population started running to the neighboring shtetlekh. On Wednesday, the police ran away. On Wednesday night, there was a shooting in the shtetl. Later people said that, in the dark, a shooting occurred between 2 Polish withdrawing divisions which entered the city from 2 sides. On this day, the Polish soldiers ran from one shtetl to the next not knowing how to escape from the Germans. We all, the whole shtetl, hid in the basements. The Polish soldiers who came to us were starved in such a way that they were unable to stand on their feet. They told us that they haven’t had anything to eat for three days.

The Germans entered the shtetl on Friday morning. Most of them were driving on motorcycles.

At first, they acted towards the population very friendly. They even started to distribute fruits, tomatoes etc.

But soon enough, they already started to go from house to house and to take out men from them. I went into my bed, and my mother saved me at first by telling the Germans that I am sick. But a second group displayed immense cruelty. They wanted to simply pierce myself with bayonets if I did not get out of bed. I quickly got dressed and went outside where there were already around 500 young people rounded up – Jews and Christians.

We were held this way in the street from 8am to the hour at which the Shabbat candles are lit. Around us stood a patrol unit of around 20 soldiers. From afar, a lot of German soldiers were marching (driving as a matter of fact) on the way to Ostrołęka and to Ostrów Mazowiecka (Great Ostrów). Around noon, a shooting of artillery was heard from the direction of Ostrołęka. The Germans were running back from there, going to Ostrów Mazowiecka.

Around 1pm, posters in German and Polish were hung up in the city saying that no one will be bothered and everyone should peacefully do their work. In the groceries, in stores for stationery and tobacco, however, robberies started. Germans broke open the stores and took whatever they could.

When the older Jews went to aboles-Shabes 3Note 3 : Friday evening gathering celebrating the beginning of the Shabbat., a unit of 60-80 German horseback riders arrived exactly at that moment, and they started to drive us out off the city.

In the shtetl, a great lament erupted but this did not help. Beside us, Germans were continually driving in cars. 3 kilometres away from Goworowo, in the village Ponikiew, we – a crowd of 500 to 600 people – were imprisoned in a horse stable. It was so stuffy in there that several people lost consciousness.

On Shabbat around 3 am, Germans, who mocked us, cursed at us, and intimidated us, started to make rounds. Around 12pm, they made us distribute small pieces of bread amongst each other. Due to the stuffiness, the Goworowo beadle Moyshe-Khaym fainted. We started knocking and the Germans let him out of the stable and doused him with a little of cold water.

In the evening, the Germans permitted us to come out of the stable for a short while. Later they ordered us to bring some straw from the fields and to spread it in the stable. After that, they ordered the children and really old people to go back to the city. And they forced us back into the stable.

At around 2 at night, in the night from Shabbat to Sunday, they put us on trucks and started driving us to Różan – to the German border. The passing German army made fun of us and shouting jokingly: Polska, Juden and other things along these lines. Physically, they did not bother us. Among the 500 to 600 people of us, there were also a few Poles, but the majority was Jews from Goworowo, Różan, Myszyniec etc.

Through Różan, they led us to Maków [Mazowiecki], where we arrived on Sunday morning. Women and children brought us food. Passing captive Polish soldiers received from the Jews

from the shtetl shoes etc. When the Germans prohibited to bring us food at some point, they started to toss bread to us from afar.

Later they led us further. On Sunday evening, we were already in Germany. German children started to curse at us: Schmutzige Juden and the like. Some started threatening us that we will be slaughtered.

In this atmosphere, we were taken to Tannenberg [Olsztynek]. There, outside the city, the prisoner camp Hohenstein [Olsztynek] was located. Opposite of our camp, a well-known large monument was located in memory of Hindenburg’s victory over the Russians in the Great World War.

The Jews were separated from the Christians and they took small knives, lighters, matches etc. from everyone. They threatened to shoot anyone who would not hand over all these things. Later they did a little gymnastics with us.

Us, Jews, they led to barrack number 33 – in the other barracks there were already thousands of civilian and military prisoners. We slept on paillasses.

In the morning, they gave us 13 pieces of bread and coffee. They poured our coffee into small cans. They distributed the cans among us still dirty. We washed them out and drank coffee from them.

Incited by the Germans, the Poles from other barracks started to attack the Jews and plunder the clothes from them, shoes, paillasses etc. It resulted in large fights and the screams went up to the heavens. In this regard, a group of 6 to 7 tough guys distinguished themselves especially who were, and treated us like, true bandits.

After a week’s time, the Germans themselves got to work. They started to rob the Jews of their money, watches, rings etc. On the orders of the young Germans, who kept watch over us, several Polish hooligans also attacked and plundered the Catholic priests who were in the camp.

– They have been stuffing themselves enough until now – the robbers were usually screaming at the priests – For funerals, they used to take 200 to 300 Guilds! … Now they shall suffer!…

On Monday, September 11, they selected from our barrack, in which 450 Jews were lodging, the traditionally dressed as well as Jews with beards and they ordered them to dig up pits and to install beams in order to build new barracks. The Germans4Note 4 : sic; Jews?. suffered a lot, especially the weak among us. I was later also taken to work.

The Germans seated 2 elderly Jews into a narrow pit and ordered them to work, making fun of them and taking photographs.

The Germans ordered a second group of us to carry beams. Every time they ordered one Jew to carry a beam so big that it would normally have to be carried by two.

In the evening, at 4pm, we came back to the barracks and they gave us an evening meal; 10 to 15 times ten grams of bread and coffee.

Each night, Poles came to us into the barrack and stole paillasses.

In the morning, Tuesday, September 12, all internees had to gather to roll call at 8 o’clock in the morning sharp. An old peasant, who was tardy, was shot dead.

We stood there for half an hour and ate breakfast: 15 times ten grams of bread and coffee. Jews were given the food separately from the Poles. When someone was not standing in line, he was beaten with rifles. Many prisoners were wounded.

The Jews were walking barefoot because the Poles had already taken everything from them – even the shoes. Many of us made holes into our shoes and clothes on purpose in order to discourage the hooligans to completely undress us.

On Wednesday, September 13, a second group of Jews from Goworowo arrived in the prison camp, approximately 100 individuals.

The Jews told us that the Germans shot into the Jewish houses in Goworowo, and approximately 80 Jews were killed, among them:

1) Mordkhe Shamesh, around 70 years old, shot dead in the middle of the street;

2) Velvl Yagodnik, around 60 years old, a melamed 5Note 5 : A teacher in a traditional school.;

3)

Arn Aronzon, around 60 years old, a melamed;

4) RabbiBetsalel Yoysef Karvat, 65 years old, a melamed;

5) Avroml Kruk, approximately 60 years old, owner of a buckwheat mill;

6) his wife Tslove;

7-8-9) his daughter Esther with her two small children;

10-11) Menakhem Kruk, a relative of Avroml Kruk, 45 years old, tailor, and his wife.

12-14) Simkhe (?) and his wife Tshipe, he was a lathe operator, and their son, 15 years old;

15) the baker Moyshe Kasher’s son, Yitskhok, a boy at the age of 14 to 15;

16) Avrom-Yoysef Luzin, a blacksmith, an old man of approximately 80 years of age;

17) some sister-in-law of the baker Moyshe Kasher (his wife’s sister), she had come from another shtetl.

Among those, who were shot dead, there were also many refugees from Różan and other surrounding shtetlekh.

In the camp, we spent 3 weeks – from Sunday, September 10, until Shabbat Chol-Hamoed Sukkot6Note 6 : Shabbat on the intermediate days during Sukkot. (September 30). During the whole time, we were tortured indescribably. Roll calls were called upon ten times per day and every time they would take photographs of those with beards, dusty 7Note 7 : Probably meant in the sense of backward and poor. Jews, the shabby suffering victims. When exiting the barracks after having crumbs of bread, they would very often entertain themselves with us, chasing us, beating etc. In the end, they used to take the crowd to work. They treated the Poles not much better than us but they usually did not torture them.

Every barrack had its very own commander from among the internees proper. With us there was a Jew from Stawiski. He was responsible for keeping the order in the barrack. He also had to mediate between us and the camp commander’s office. But as long as the young soldiers kept watch over us in the camp, we were miserable like death. We used to complain via our commander, that we are robbed of everything, but that did not help at all. We were walking literally barefoot and in underwear. The Poles from the adjacent 32nd barrack, as mentioned before, took away all our clothes, the shoes and even the paillasses. We started to cut the remaining paillasses into bast shoes which we used to wrap around our naked feet. We were also wearing paillasses as clothes.

One week after our arrival in the camp, they changed our guards. Other Germans arrived in the camp – older and demure ones who treated us a little more humane. The main accomplishment of the new guards was that they summoned the bandits of the adjacent 32nd barrack to give back the looted things. A part of the clothes were indeed returned to us: jackets, sweaters, shoes etc. Whoever did not return the things on his own was forced by the guards to bring it back. If someone pointed out that somebody was wearing robbed clothes, the commander used to stop this person immediately and to take off the clothes of him. The strongest boys of the 32nd barrack did not dare to resist this time. Incited to loot by the young Hitlerites, they were now forced by the old German soldiers to return the little clothes they had robbed. Irrespective of that, we were dirty and full of lice because we were not provided with a bath. And the shirts we were wearing for 5 weeks straight.

On Rosh Hashanah, they started to compile lists of boys under 17 and older men over 45. Doctors were also coming, and inspected those persons who indicated that they are sick. Of the weak and sick special lists were compiled. The preparation of the lists took until Yom Kippur.

Between Rosh Hashanah and Yom Kippur, a lot of Polish police, train officials, officers etc. arrived in camp. In the Days of Awe, we almost did not pray at all. On Rosh Hashanah, we got up to pray at 6am but until we got to shakhres8Note 8 : Morning prayer. we were taken aside for a roll call. On Yom Kippur, our laments were immense. We did not have to work that day. A few Germans came to us into the barrack to hear us pray. They did not ridicule us. Approximately 30 secular Jews volunteered to work in order to free up from work those who did not want to go to work.

After Yom Kippur, they started to send Poles en masse to work in Germany. They were first bathed and then send away.

We did not have any cigarettes, and soon a tobacco trade developed in the camp. Individuals who had money were secretly buying tobacco from the guard and making cigarettes. For one cigarette, one had to pay 2 Złoty. Only later, it started to get cheaper and it dropped to 30 grosz.

After Yom Kippur, they gathered the Jews and special speakers were giving speeches for us that we will be sent to the Russian – the Germans do not want to have us. To the Poles from the territories that were occupied by the Bolsheviks speeches were given

that, if they wanted to go home, they would be released – but those who want to stay in Germany could stay and work for 4 Mark a day. The majority wanted to return home, however. 2 peasants escaped from everything on their own, but they were caught and shot. They were buried together with the young man Reytshik from Różan, who died of too much food.

The story with him was as follows:

Once a landowner from Tannenberg [Olsztynek] entered the camp and took around one hundred Jews to work for him. The next morning, he took workers again. This repeated itself several times. There were also several times when they took Jews. Later they stopped taking Jews. The returnees from work used to feel happy because the landowner used to give them a lot of food. It was then that Reytshik overate himself and his intestines turned.

The last week of our time in the camp, they brought to us to the camp several hundred Jewish soldiers from the Polish army. They were housed in a special barrack.

On Thursday, 28 September, they started to gather signatures from all interned Jews and Poles from the territories, which were occupied by the Bolsheviks, that we reject the right to German citizenship and that we will depart to the mentioned territories very soon.

On Shabbat, September 30 at 7am, we were gathered according to our hometowns. In the middle of the day, one group after

the other was taken to the train. There, we were crammed into railroad cars for horses and sent off without any food. On Shabbat at night, the train stopped and we kept there like that until Sunday morning – all of that without food. Our laments did not help. Somebody found a few heads of cabbage. So we snatched it up and ate it raw. On Sunday at 10am, we were finally ordered to leave. As it turned out we were in Ostrołęka. Before they let us out into freedom, several individuals lost consciousness due to the hunger, among them – also my cousin Sh.Z., that is my cousin’s husband.

On Sunday morning, I arrived in Goworowo. The city was unrecognizable. Goworowo was burnt to the ground. I could not enter my house – surrounding it there were only chimneys standing. My family spent the time outside the city. They told me that on the morning after we were led out of the city, the Hitlerites started to shoot into the houses and after that they set the city on fire with grenades. Then, approximately 80 Jews died. Close to a thousand Jews were chased by the Hitlerites into the beys-hamedresh. They wanted to set them on fire but some officer rescued the Jews. Since the beys-hamedresh was already packed, a lot of people were standing outside, but the soldiers were shooting at them with rifles and many Jews died this way. After rescuing the Jews in the beys-hamedresh from certain death, the young people were chased to Hohenstein [Olsztynek] where I was at, and all remaining people – including women and children (even infants) – were held on a field. They ate beets, [unclear] etc. The elder Jews, who were sent home – as I have already mentioned – from the middle of the road soon after our arrest in Goworowo, were detained in a stable on their way home. And the Hitlerites wanted to execute them.

Some peasant thankfully opened the stable for them in a moment when the Germans were not there. And this way they survived.

Once they gathered approximately 50 Jews together with the rabbi from the fields outside Goworowo and tortured them terribly. One person was placed with his head on a log and an axe was lifted above his head. They did not chop off his head, only his beard. Later they shaved off the beards of everyone. Only the rabbi could keep his beard.

Two days after my arrival at home I escaped from the shtetl. I left to Śniadowo together with my brother M. From there, we went through Łomża and Białystok to … As people from Goworowo told us, my parents later also escaped. They are now in Russia.

The protocol was compiled in the days from February 19 to 21, 1940.

Read and signed on Thursday, February 22, 1940.

ש.ל. פֿון גאָװאָראָװע

געבוירן געװאָרן דעם 28־טן אַפּריל 1918

ישיבֿה־בחור,

געלערנט אין די ישיבֿות אין ביאַליסטאָק

און אָסטראָװ־מאַזאָװיעצק

געפֿאַנגענענלאַגער!

פּראָטאָקאָל נומער 200

שוין אַכט יאָר, װי איך בין אַ ישיבֿה־בחור און פֿאַרברענג נישט אין דער הײם. װען ס'האָט זיך געזאָלט אָנהײבן דער קריג – מיטװאָך דעם 29־טן אויגוסט – בין איך אַהײמגעפֿאָרן קײן גאָװאָראָװע, כּדי צו זײַן צוזאַמען מיט די עלטערן.

פֿרײַטאָג, דעם 1־טן סעפּטעמבער, זענען אָנגעקומען אין אונזער שטעטל בערך 20 פּליטים פֿון מישניץ. זײ האָבן דערצײלט, אַז די דײַטשן האָבן שוין פֿאַרנומען ס'שטעטל. דער װויט פֿון יענעם שטעטל – אַזוי האָבן דערצײלט די מישניצער – האָט מיטגענומען מיט זיך ס'קעסטל קהלס געלט, און, זעענדיק, אַז ער װעט זיך מיט דעם קעסטל נישט געבן קײן עצה, װײַל די דײַטשן זענען דאָ, האָט ער אַרײַנגעװאָרפֿן דאָס קעסטל געלט אין טײַך אַרײַן, און נאָכן אַריבערגײן די בריק, האָט ער זי אויפֿגעריסן.

שבת איז דאָס שטעטל געװאָרן געפּאַקט מיט פּליטים פֿון רוזשאַן. ס'זענען געקומען פֿיל הונדערטער מענטשן. זײ האָבן דערצײלט, אַז די דײַטשן זענען אַרײַן קײן פּוילן מיט אַלע שאָסײען: דורך מלאַװע־פּראַטניץ, דורך מאַקעװע קײן רוזשאַן אאַ"װ. די פּליטים האָבן פֿאַרנומען אַלע שטיבלעך, דאָס בית־המדרש און אויך פּריװאַטע װוינונגען. דער סאָלטיס ניסן קאָן האָט געזען, אַז קײנער זאָל נישט בלײַבן אין גאַס. מען האָט אויך פֿאַר זײ געשאַפֿן שפּײַז.

דינסטאָג, דעם 5־טן סעפּטעמבער, אַרום האַלב נײַן אינדערפֿרי, װען איך בין געװען אין בית־המדרש בײַם דאַװענען, האָט דאַס שטעטל אַ ציטער געטאָן פֿון אַ באָמבע־אויפֿרײַס – דאָס איז געװען די ערשטע באָמבע בײַ אונדז אין שטעטל. די באָמבע האָט אויפֿגעריסן אַ שטאַל הינטערן שטעטל, און ס'זענען פֿון דעם פֿאַרװוּנדט געװאָרן 2 ייִנגלעך אין עלטער פֿון 4–5 יאָר. דאָס זענען געװען די קינדער פֿון לײביש װיראָסלאַװ, אַ סטעלמאַך, װעלכער װוינט אויפֿן נײַעם װעג, װאָס פֿירט קײן אָסטראָלענקע.

אויסער דעם איך נאָך פֿאַרװוּנדט געװאָרן פֿון דער באָמבע דער בעקער־אַרבעטער לײבל בערלינער, אַ בונדיסט. ער האָט זיך געמאַטערט אַ װאָך צײַט און איז סוף־כּל־סוף געשטאָרבן.

פֿון דערזעלבער באָמבע איז אומגעקומען עפּעס אַ קריסטלעכער בחור פֿון אַ יאָר 16 – אַ שכן פֿון אַ צװײטן גאָװאָראָװער סטעלמאַך שמעון. אַ האַלבע שטאָט שויבן און שטיקער װענט האָבן פֿון דער באָמבע געפּלאַצט.

אַ צװײטע באָמבע איז געפֿאַלן אין טײַכל, װאָס גײט פֿאַרבײַ אונדזער שטעטל.

זינט דעמאָלט איז אין שטעטל געװען אַ כּסדרדיקע פּאַניק. די באַפֿעלקערונג האָט גענומען לויפֿן אין די שכנותדיקע שטעטלעך. מיטװאָך איז אַנטלאָפֿן די פּאָליצײ. מיטװאָך בײַ נאַכט איז אין שטעטל געװען אַ שיסערײַ. װי מען האָט שפּעטער גערעדט, איז אין דער פֿינסטערניש געקומען צו אַ טראַגישן שיסערײַ צװישן 2 פּוילישע אָפּטרעטנדיקע אָפּטײלונגען, װעלכע זענען אַרײַן אין שטאָט פֿון 2 זײַטן. אין יענעם טאָג זענען די פּוילישע זעלנער געלאָפֿן פֿון 1 שטעטל צום צװײטן, נישט װיסנדיק, װי אַז װי צו אַנטרונען פֿון די דײַטשן. מיר אַלע, ס'גאַנצע שטעטל, זענען געװען אויסבאַהאַלטן אין קעלערס. די פּוילישע זעלנער, װאָס זענען אַרײַן צו אונדז, זענען געװען אויסגעהונגערט אַזוי, אַז זײ זענען געפֿאַלן פֿון די פֿיס. זײ האָבן געזאָגט, אַז זײ האָבן שוין דרײַ טעג נישט געגעסן.

די דײַטשן זענען אַרײַן אין שטעטל פֿרײַטאָג אינדערפֿרי. מײַסטנס זענען זײ געפֿאָרן אויף מאָטאָציקלען.

לכתּחילה האָבן זײ זיך באַצויגן צו דער באַפֿעלקערונג זײער פֿרײַנטלעך. זײ האָבן אַפֿילו גענומען טײלן פֿרוכטן, פּאָמידאָרן אאַ"װ.

אָבער באַלד נאָכדעם, האָבן זײ אָנגעהויבן שוין גײן פֿון שטוב צו שטוב און אַרויסציען פֿון דאָרטן מאַנסלײַט. כ'בין אַרײַן אין בעט, און די מאַמע האָט מיך לכתּחילה אָפּגעראַטעװעט, זאָגנדיק די דײַטשן, אַז כ'בין קראַנק. אָבער אַ צװײטע גרופּע האָט אַרויסגעװיזן גרויס אַכזריות. מען האָט מיך פּשוט געװאָלט דורכשטעכן מיט באַגנעטן, אויב כ'װעל נישט אַרויס פֿון בעט. כ'האָב זיך טאַקע אײַליק אָנגעטאָן און אַרויס אין גאַס, װוּ ס'זענען שוין געװען צוזאַמענגעטריבן אַ 500 יונגע לײַט – ייִדן און קריסטן.

מען האָט אונדז אַזוי געהאַלטן אין גאַס פֿון 8 אינדערפֿרי ביז ליכטבענטשן. אַרום אונדז איז געשטאַנען אַ װאַך פֿון אַ 20 זעלנער. פֿונדערװײַטנס האָבן מאַרשירט (אײגנטלעך געפֿאָרן) זײער פֿיל דײַטשע סאָלדאַטן אויפֿן װעג קײן אָסטראָלענקע און קײן אָסטראָװ־מאַזאָװיעצק (גרויס־אָסטראָװע). אַרום 12 האָט זיך דערטראָגן אַן האַרמאַטן־קאַנאָנאַדע פֿון דער אָסטראָלענקער ריכטונג. די דײַטשן זענען פֿון דאָרט צוריקגעלאָפֿן, לאָזנדיק זיך קײן אָסטראָװ־מאַזאָװיעצק.

אַרום 1 בײַ טאָג האָט מען אַרויסגעהאַנגען אין שטאָט פּלאַקאַטן אויף דײַטש און פּויליש, אַז מע װעט קײנעם נישט טשעפּען, און יעדער זאָל זיך פֿרידלעך טאָן זײַן אַרבעט. אין די קרעמלעך פֿון שפּײַז, שרײַב־מאַטעריאַלן און טיטון האָט זיך אָבער אָנגעהויבן אַ רויבערײַ. דײַטשן האָבן אויפֿגעבראָכן די קראָמען און גענומען, װאָס ס'האָט זיך געלאָזן.

װען די עלטערע ייִדן זענען געגאַנגען צו קבלת־שבת, איז פּונקט אָנגעפֿאָרן אין שטאָט אַן אָפּטײלונג פֿון 60–80 דײַטשע רײַטערס, און מ'האָט אונדז גענומען אַרויסטרײַבן פֿון שטאָט.

אין שטעטל איז אויסגעבראָכן אַ גרויסער יאַמער, אָבער דאָס האָט נישט געהאָלפֿן. לעבן אונדז זענען כּסדר געפֿאָרן דײַטשן אינ אויטאָס. 3 קילאָמעטער פֿון גאָװאָראָװע, אין דאָרף פּאָניקעװע, האָט מען אונדז – אַן עולם פֿון 500–600 מענטשן – פֿאַרשפּאַרט אין אַ פֿערד־שטאַל. ס'איז דאָרט געװען אַזוי דושנע, אַז עטלעכע מענטשן האָבן געחלשט.

שבת אַרום 3 פֿאַרטאָג האָבן זיך אָנגעהויבן װיזיטן פֿון אײנצלנע דײַטשן, װעלכע האָבן גענומען פֿון אונדז חוזקן, אונדז זידלען און סטראַשען. אַרום 12 בײַ טאָג האָט מען אונדז גענומען טײלן שטיקלעך ברויט. פֿון דושנעקײט האָט דער גאָװאָראָװער משמש משה־חײם געחלשט. מיר האָבן גענומען קלאַפּן. האָבן די דײַטשן אים ענדלעך אַרויסגעלאָזן פֿון שטאַל, און אים באַגאָסן מיט אַ ביסל קאַלט װאַסער.

פֿאַרנאַכט האָבן די דײַטשן אונדז דערלויבט אַ ביסל אַרויסצוגײן פֿון דער שטאַל. שפּעטער האָט מען אונדז געהײסן ברענגען פֿון די פֿעלדער אַ ביסל שטרוי און עס אויסלײגן אין שטאַל. נאָכדעם האָט מען געהײסן די קינדער און גאָר אַלטע צוריקגײן אין שטאָט, און אונדז האָט מען צוריק אַרײַנגעטריבן אין שטאַל.

אַרום 2 בײַ נאַכט, אין דער נאַכט פֿון שבת אויף זונטאָג, האָט מען אונדז אַרויסגעזעצט אויף לאַסט־אויטאָס און גענומען פֿירן קײן רוזשאַן – צו דער דײַטשער גרענעץ. דאָס פֿאַרבײַפֿאָרנדיקע דײַטשע מיליטער האָט פֿון אונדז געחוזקט, געשריגן מיט שפּאַס: פּאָלסקאַ, יודען אדג"ל; פֿיזיש האָבן זײ אונדז נישט געטשעפּעט. צװישן די 500–600 מענטשן אונדזעריקע זענען געװען אויך אַ ביסל פּאָליאַקן, אָבער רובֿ איז געװען ייִדן פֿון גאָװאָראָװע, רוזשאַן, מישניץ אאַז"װ.

דורך רוזשאַן האָט מען אונדז געפֿירט קײן מאַקעװע, װוּהין מיר זענען אָנגעקומען זונטאָג אינדערפֿרי. פֿרויען און קינדער האָבן אונדז געבראַכט עסן. פֿאַרבײַגײענדיקע געפֿאַנגענע זעלנער פּוילישע האָבן פֿון די ייִדן

פֿון שטעטל באַקומען דערלאַנגט שיך אדג"ל. װען די דײַטשן האָבן אין אַ געװיסן מאָמענט פֿאַרבאָטן צו ברענגען אונדז עסן, האָט מען אונדז אָנגעהויבן צוּװאַרפֿן ברויט פֿון דערװײַטנס.

שפּעטער האָט מען אונדז װײַטער געפֿירט. זונטאָג פֿאַרנאַכט זענען מיר שוין געװען אין דײַטשלאַנד. דײַטשע קינדער האָבן גענומען אונדז זידלען: שמוציקע יודען אדג"ל. אײנצלנע האָבן אונדז גענומען דראָען, אַז מ'װעט אונדז אויסשעכטן.

אין אַזאַ אַטמאָספֿער האָט מען אונדז געפֿירט ביז טאַנענבערג. דאָרט, הינטער דער שטאָט, האָט זיך געפֿונען דער לאַגער פֿאַר געפֿאַנגענע האָהענשטײן. קעגן איבער אונדזער לאַגער האָט זיך געפֿונען דאָס באַקאַנטע גרויסע דענקמאָל צום אָנדענק פֿון הינדענבורגס נצחון איבער די רוסן אינעם גרויסן װעלט־קריג.

די ייִדן האָט מען אָפּגעטײלט פֿון די קריסטן, און מען האָט בײַ אַלעמען צוגענומען די מעסערלעך, צינדל־מאַשינדלעך, שװעלבעלעך אדג"ל. מע האָט געדראָט מיט דערשיסן יענעם, װער ס'װעט נישט אָפּגעבן די אַלע זאַכן. שפּעטער האָט מען מיט אונדז געמאַכט אַ ביסל גימנאַסטיק.

אונדז, ייִדן, האָט מען אַרײַנגעפֿירט אין באַראַק נומער 33 – אין די אַנדערע באַראַקן זענען שוין געװען טויזנטער ציװילע און מיליטערישע געפֿאַנגענע. געשלאָפֿן זענען מיר אויף שטרוי־זעק.

צומאָרגנס האָט מען אונדז געגעבן 13 שטיקלעך ברויט און קאַװע. אַרײַנגעגאָסן האָט מען אונדז די קאַװע אין שאַכטלעך פֿון קאָנסערװן. די שאַכטלעך האָט מען אונדז צעטײלט ברודיקערהײט. מיר האָבן זײ אויסגעװאַשן און געטרונקען אין דעם קאַװע.

אונטערגעהעצט דורך די דײַטשן, האָבן די פּאָליאַקן פֿון אַנדערע באַראַקן גענומען באַפֿאַלן די ייִדן און צורויבן בײַ זײ מלבושים, שיך, שטרוי־זעק אדג"ל. ס'איז געקומען צו גרויסע געשלעגן און די געשרײַען זענען דערגאַנגען ביז אונטערן הימל. באַזונדערס האָבן אין דעם פּרט זיך אויסגעצײכנט אַ 6–7 חבֿרה־לײַט, װאָס זענען געװען, און האָבן זיך מיט אונדז באַגאַנגען, װי אמתע באַנדיטן.

נאָך אַ װאָך צײַט האָבן זיך גענומען צו דער אַרבעט די דײַטשן אַלײן. מען האָט גענומען רויבן בײַ די ייִדן געלט, זײגערלעך, פֿינגערלעך אאַז"װ. אויפֿן באַפֿעל פֿון די יונגע דײַטשן, װעלכע האָבן געהאַלטן בײַ אונדז װאַך, האָבן עטלעכע פּוילישע כוליגאַנעס זיך געװאָרפֿן באַרויבן אויך די קאַטוילישע גלחים, װאָס זענען געװען אין לאַגער.

– זײ האָבן ביז איצט זיך גענוג אָנגעפֿרעסן – פֿלעגן שרײַען די רויבער אויף די גלחים – פֿאַר לװיות פֿלעגט מע נעמען 200 און 300 גילדן! ... איצט זאָלן זײ לײדן! …

מאָנטאָג, דעם 11־טן סעפּטעמבער, האָט מען פֿון אונדזער באַראַק, װאָס האָבן לאָזשירט 450 ייִדן, אויסגעקליבן די לאַנג־געקלײדטע, װי אויך ייִדן מיט בערד, און געהײסן זײ גראָבן גריבער און אַרײַנזעצן קלעצער, כּדי צו בויען נײַע באַראַקן. די דײַטשן [ייִדן ?] האָבן שטאַרק געמאַטערט, איבערהויפּט די שװאַכערע פֿון אונדז. מיך האָט מען דאַן אויך גענומען צו דער אַרבעט.

די דײַטשן האָבן 2 עלטערע ייִדן אַרײַנגעזעצט אין אַ שמאָלע גראָבן און געהײסן אַרבעטן, אָפּגעחוזקט און פֿאָטאָגראַפֿירט.

אַ צװײטע קאָמפּאַניע פֿון אונדז האָבן די דײַטשן געהײסן טראָגן בעלקעס. דערבײַ האָט מען יעדעס מאָל געהײסן, אַז אײן ייִד זאָל טראָגן אַ גרויסע בעלקע, װאָס געװײנטלעך מוזן זי טראָגן צװײ מענטשן.

פֿאַרנאַכט, אַ זײגער פֿיר, זענען מיר צוריק אַרײַן אין באַראַק, און מען האָט אונדז געגעבן קאָלאַציע: פֿון 10 ביז 15 דעקאַ ברויט און קאַװע.

בײַ נאַכט זענען כּסדר געקומען צו אונדז אין באַראַק פּאָליאַקן און אַרויסגעגנבֿעט שטרוי־זעק.

אויף מאָרגן, דינסטאָג דעם 12־טן סעפּטעמבער, האָבן אַלע אינטערנירטע פּונקט אַכט אינדערפֿרי געמוזט זײַן פֿאַרזאַמלט אויף אַ זביורקע. אַן אַלטער פּויער, װאָס האָט זיך פֿאַרשפּעטיקט, איז דערשאָסן געװאָרן.

מיר זענען געשטאַנען אַזוי אַ האַלבע שעה און איבערגעביסן: 15 דעקאַ ברויט און קאַװע. דערבײַ האָט מען די ייִדן געגעבן עסן באַזונדער און די פּאָליאַקן באַזונדער. װען אײנער איז נישט געשטאַנען גלײַך, האָט ער באַקומען געשלאָגן מיט די ביקסן. אַ סך געפֿאַנגענע זענען צעקאַליעטשעט געװאָרן.

די ייִדן זענען געגאַנגען באָרװעס, װײַל די פּאָליאַקן האָבן שוין געהאַט אַלץ בײַ זײ צוגענומען – אַפֿילו די שיך. פֿיל פֿון אונדז האָט ספּעציעל געמאַכט בײַ זיך לעכער אין די שיך און מלבושים, כּדי אָפּצונעמען בײַ די כוליגאַנעס דעם חשק אונדז אויסצוטאָן נאַקעט.

מיטװאָך, דעם 13־טן סעפּטעמבער, איז אָנגעקומען אין געפֿאַנגענעם־לאַגער אַ צװײטע גרופּע ייִדן פֿון גאָװאָראָװע, אַן ערך 100 פערזאָן.

די ייִדן האָבן דערצײלט, אַז די דײַטשן האָבן אַרײַנגעשאָסן אין גאָװאָראָװע אין ייִדישע הײַזער, און עס זענען דערהרגעט געװאָרן בײַ 80 ייִדן, דערונטער:

1) מרדכי שמש, אַן ערך 70 יאָר אַלט, דערשאָסן געװאָרן אינמיטן גאַס;

2) װעלװל יאַגאָדניק, יאָר 60, אַ מלמד;

3) אהרן אַראָנזאָן, אַ יאָר 60, אַ מלמד;

4) רבֿבצלאל יוסף קאַרװאַט, אַ יאָר 65, אַ מלמד;

5) אבֿרהמל קרוק, אַן ערך 60 יאָר, אײגנטימער פֿון אַ קאַשע־מיל;

6) זײַן פֿרוי צלאָװע;

7–8–9) זײַן טאָכטער אסתּר מיט אירע צװײ קלײנע קינדער;

10–11) מנחם קרוק, אַ קרובֿ פֿון אבֿרהמל קרוק, 45 יאָר, שנײַדער, און זײַן פֿרוי.

12–14)  שׂמחה (?) און זײַן פֿרוי טשיפּע, ער איז געװען אַ טאָקער, און זײער זון, 15 יאָר אַלט;

15) דער בעקער משה כּשרס ייִנגל, יצחק, אַ ייִנגל פֿון אַ יאָר 14–15;

16)  אבֿרהם־יוסף לוזין, אַ שמיד, אַ זקן פֿון בערך 80 יאָר;

17) דעם בעקער משה כּשרס אַ שװעגערין (דעם װײַבס אַ שװעסטער), אַ געקומענע פֿון אַ פֿרעמד שטעטל.

צװישן די דערשאָסענע זענען אויך געװען פֿיל פּליטים פֿון רוזשאַן און אַנדערע אַרומיקע שטעטלעך.

אין לאַגער האָבן מיר פֿאַרבראַכט 3 װאָכן – פֿון זונטאָג דעם 10־טן סעפּטעמבער ביז שבת חול־המועד סוכות (דעם 30־טן סעפּטעמבער). פֿאַר דער גאַנצער צײַט האָט מען אונדז אומבאַשרײַבלעך געמאַטערט. זביורקעס האָט מען גערופֿן צען מאָל אין טאָג, און יעדעס מאָל פֿלעגט מען פֿאָטאָגראַפֿירן די בערדיקע, פֿאַרשטויבטע ייִדן, די אָפּגעריסענע פֿאַרמאַטערטע קרבנות. בײַם אַרויסגײן פֿון באַראַק נאָכן פּיצל ברויט פֿלעגט מען זײער אָפֿט ספּעציעל זיך מיט אונדז פֿאַרװײַלן, טרײַבן, שלאָגן אאַז"װ. צום סוף פֿלעגט מען יעדעס מאָל נעמען דעם עולם צו אַרבעט. צו די פּאָליאַקן האָט מען זיך באַצויגן נישט פֿיל בעסער, װי צו אונדז, אָבער זײ פֿלעגט מען נישט פּײַניקן.

יעדער באַראַק האָט געהאַט זײַן אײגענעם קאַמענדאַנט פֿון צװישן די אינטערנירטע גופֿא. בײַ אונדז איז געװען אַ ייִד פֿון סטאַװיסק. ער איז געװען פֿאַראַנטװאָרטלעך פֿאַר דער גאַנצער אָרדענונג אין באַראַק. ער האָט אויך געדאַרפֿט פֿאַרמיטלען צװישן אונדז און דער קאָמענדאַנטור פֿון לאַגער. אָבער װי לאַנג די יונגע סאָלדאַטן האָבן געהאַלטן װאַך בײַ אונדז אין לאַגער, איז אונדז געװען ביטער, װי דער טויט. מיר פֿלעגן דורך אונדזער קאָמענדאַנט זיך קלאָגן, אַז מען רויבט אונדז אַלץ צו, און ס'פֿלעגט גאָרנישט העלפֿן. מיר זענען געגאַנגען בוכשטעבלעך באָרװעס און אין דער װעש. די פּאָליאַקן פֿון שכנותדיקן 32־טן באַראַק האָבן, װי געזאָגט, געהאַט אונדז צוגענומען די מלבושים, די שיך און אַפֿילו די שטרוי־זעק. די געבליבענע שטרוי־זעק האָבן מיר גענומען שנײַדן אויף לאַפּטשעס, מיט װעלכע מיר פֿלעגן אַרומבינדן די נאַקעטע פֿיס. אויך אויף די פּלײצעס פֿלעגן מיר בײַ טאָג טראָגן שטרוי־זעק.

אַ װאָך נאָך אונדזער אָנקומען אין לאַגער האָט מען געביטן אונדזער װאַך. ס'זענען אָנגעקומען אין לאַגער אַנדערע דײַטשן – עלטערע און געזעצטע, װעלכע האָבן זיך באַצויגן אַ ביסל מענטשלעכער. דער הויפּט־אויפֿטו פֿון דער נײַער װאַך איז געװען דאָס, װאָס מען האָט אויפֿגעפֿאָדערט די באַנדיטן פֿון שכנותדיקן 32־טן באַראַק אָפּצוגעבן די צוגערויבטע זאַכן. אַ טײל מלבושים האָט מען אונדז טאַקע צוריקגעברענגט: מאַרינאַרקעס, סװעטערס, שיך אדג"ל. װער ס'האָט נישט אָפּגעברענגט אַלײן, איז דורך דער װאַך געצװוּנגען געװען אָפּצוגעבן. אויב עמעץ האָט אָנגעװיזן אויף אַ צװײטן, אַז יענער טראָגט צוגעגנבֿעטע זאַכן אויף זיך, פֿלעגט דער קאָמענדאַנט יענעם גלײַך אָפּשטעלן און אַראָפּציען פֿון אים די זאַכן. די שטאַרקסטע ייִנגלען פֿון 32־טן באַראַק האָבן דאָס מאָל נישט געװאַגט זיך אַנטקעגנשטעלן. דערמונטערט דורך די יונגע היטלעריסטן צו רויבן, זענען זײ איצט דורך די אַלטע דײַטשע סאָלדאַטן געצװוּנגען געװאָרן אָפּצוגעבן דאָס אָנגערויבטע ביסל מלבושים. אומאָפּהענגיק פֿון דעם אַלץ זענען מיר געװען ברודיק און פֿאַרלײזט, װײַל קײן באָד האָט מען אונדז נישט געמאַכט. און די העמדער האָבן מיר געטראָגן אַרום 5 װאָכן צײַט.

ראָש־השנה האָט מען גענומען צוזאַמענשטעלן ליסטעס פֿון ייִנגערע אונטער 17 יאָר און עלטערע איבער 45 יאָר. ס'זענען אויך געקומען דאָקטוירים, און באַטראַכט די מענטשן, װאָס האָבן זיך אָנגעגעבן פֿאַר קראַנקע. פֿון די שװאַכע און קראַנקע האָט מען צוזאַמענגעשטעלט באַזונדערע ליסטעס. דאָס צוזאַמענשטעל די ליסטעס האָט געדויערט ביז יום־כּיפּור.

צװישן ראָש־השנה און יום־כּיפּור זענען אָנגעקומען צו אונדז אין לאַגער זײער פֿיל פּוילישע פּאָליצײ, באַן־באַאַמטע, אָפֿיצירן אאַז"װ. אין די ימים־נוראָים האָבן מיר כּמעט נישט געדאַװנט. ראָש־השנה האָבן מיר זיך געשטעלט דאַװנען 6 פֿאַרטאָג, אָבער ביז שחרית האָט מען אונדז אַװעקגענומען אויף אַ זביורקע. אין יום־כּיפּור זענען די געװײנען בײַ אונדז געװען גרויס. אויף אַרבעט האָט מען אונדז דאַן נישט גענומען. אַ ביסל דײַטשן זענען אַרײַן צו אונדז אין באַראַק הערן ס'דאַװנען. געחוזקט האָבן זײ נישט. בערך 30 װעלטלעכע ייִדן האָבן זיך אַלײן געמאָלדן צו דער אַרבעט, כּדי אַזוי־אַרום צו באַפֿרײַען פֿון דער אַרבעט יענע, װעלכע האָבן נישט געװאָלט גײן אַרבעט.

נאָך יום־כּיפּור האָט מען די פּאָליאַקן מאַסנװײַז גענומען שיקן אויף אַרבעט קײן דײַטשלאַנד. פֿריער פֿלעגט מען זײ אויסבאָדן און שפּעטער – אַװעקשיקן.

קײן פּאַפּיראָסן האָבן מיר נישט געהאַט, און אין גיכן האָט זיך אַנטװיקלט אין לאַגער אַ האַנדל מיט טאַבאַק. מענטשן, װאָס האָבן געהאַט געלט, האָבן הינטן־אַרום געפֿלעגט קויפֿן בײַם װאַכמאַן טאַבאַק און מאַכן פּאַפּיראָסן. פֿאַר אַ פּאַפּיראָס פֿלעגט מען צאָלן 2 זלאָטעס. ערשט שפּעטער האָט עס אָנגעהויבן ביליקער װערן און ס'איז געפֿאַלן ביז 30 גראָשן.

נאָך יום־כּיפּור האָט מען צוזאַמענגענומען די ייִדן, און ספּעציעלע רעדנער האָבן פֿאַר אונדז געהאַלטן רעדעס, אַז מען װעט אונדז שיקן "צום רוס" – די דײַטשן װילן אונדז נישט האָבן. צו די פּאָליאַקן פֿון די געביטן, װאָס זענען פֿאַרנומען געװאָרן דורך די באָלשעװיקעס, האָט מען געהאַלטן רעדעס,

אַז אויב זײ װילן אַהײמפֿאָרן, װעט מען זײ אָפּלאָזן – װער ס'װיל אָבער בלײַבן אין דײַטשלאַנד, קאָן בלײַבן אַרבעטן פֿאַר 4 מאַרק אַ טאָג. דער רובֿ האָט אָבער געװאָלט אַהײמפֿאָרן. 2 פּויערים זענען פֿאַר אַלץ אַלײן אַנטלאָפֿן, אָבער מען האָט זײ געכאַפּט און דערשאָסן. מען האָט זײ מקבר געװען צוזאַמען מיטן רוזשאַנער בחור רײטשיק, װעלכער איז געשטאָרבן פֿון צו פֿיל עסן...

די געשיכטע מיט אים איז געװען אַזאַ:

אײן מאָל איז אַרײַנגעקומען אין לאַגער אַ פּריץ פֿון טאַנענבערג און גענומען אַ הונדערטער ייִדן אויף אַרבעט בײַ זיך. צו מאָרגנס האָט ער װידער גענומען אַרבעטער. דאָס האָט זיך איבערגעחזרט עטלעכע מאָל. דערונטער זענען געװען עטלעכע פֿאַלן, װען מע האָט גענומען ייִדן. שפּעטער האָט מען אויפֿגעהערט צונעמען ייִדן. די צוריקגעקומענע פֿון דער אַרבעט פֿלעגן זיך פֿילן גליקלעך, װײַל דער פּריץ פֿלעגט געבן גוט צו עסן. דעמאָלט טאַקע האָט רײטשיק זיך איבערגעגעסן און באַקומען אַ פֿאַרדרײונג פֿון די געדערעם.

די לעצטע װאָך פֿון אונדזער זײַן אין לאַגער האָט מען געבראַכט צו אונדז אין לאַגער עטלעכע הונדערט ייִדישע סאָלדאַטן פֿון דער פּוילישער אַרמײ. מע האָט זײ אַרײַנגעזעצט אין אַ באַזונדערן באַראַק.

דאָנערשטאָג, דעם 28־טן סעפּטעמבער, האָט מען אָנגעהויבן אָפּצונעמען אונטערשריפֿטן בײַ אַלע אינטערנירטע ייִדן און פּאָליאַקן פֿון די געביטן, װאָס זענען פֿאַרנומען געװאָרן דורך די באָלשעװיקעס, אַז מיר זאָגן זיך אָפּ פֿון די רעכט אויף דײַטשע בירגערשאַפֿט און אַז מיר װעלן באַלד אָפּפֿאָרן אין די דערמאָנטע געביטן.

שבת, דעם 30־טן סעפּטעמבער, 7 פֿאַרטאָג, האָט מען אונדז פֿאַרזאַמלעט לויט די שטעט. אין מיטן טאָג האָט מען גענומען שיקן אײן קאָמפּאַניע נאָך

דער צװײטער צו דער באַן. דאָ האָט מען אונדז אַרײַנגעפּאַקט אין פֿערד־װאַגאָנעס און אָפּגעשיקט אָן אַ ביסן עסן. שבת בײַ נאַכט האָט די באַן זיך אָפּגעשטעלט, און מען האָט אונדז דאָרט אַזוי געהאַלטן ביז זונטאָג אינדערפֿרי – אַלץ אָן עסן. אונדזערע געװײנען האָבן נישט געהאָלפֿן. עמעץ האָט אויפֿגעזוכט אויפֿן פֿעלד אַ פּאָר הײפּטלעך קרויט. האָט מען עס צעכאַפּט, און געגעסן רויערהײט. זונטאָג 10 אינדערפֿרי האָט מען אונדז ענדלעך געהײסן גײן. ס'האָט זיך אַרויסגעװיזן, אַז מיר זענען אין אָסטראָלענקע. פֿאַרן אַרויסלאָזן אונדז אויף דער פֿרײַ האָבן עטלעכע מענטשן געחלשט פֿון הונגער, צװישן זײ – אויך מײַן קוזין ש.ז. –ס'מײַן שװעסטערקינדס מאַן.

זונטאָג פֿאַרנאַכט בין איך געקומען קײן גאָװאָראָװע. די שטאָט איז געװען נישט צו דערקענען. גאָװאָראָװע איז געװען אין גאַנצן פֿאַרברענט. כ'האָב נישט געקענט אַרײַנטרעטן אין שטוב – אַרום זענען געװען בלויז קוימענס. מײַן פֿאַמיליע האָט פֿאַרבראַכט הינטער דער שטאָט. זײ האָבן מיר דערצײלט, אַז צו מאָרגנס נאָכן אַרויספֿירן אונדז פֿון שטאָט, האָבן די היטלעריסטן גענומען אַרײַנשיסן אין די שטובן און דערנאָך האָבן זײ אונטערגעצונדן די שטאָט מיט צינד־גראַנאַטן. ס'זענען דעמאָלט אומגעקומען בערך 80 ייִדן. קנאַפּע טויזנט ייִדן זענען דורך די היטלעריסטן אַרײַנגעטריבן געװאָרן אין בית־המדרש. מע האָט זײ דאָרט געװאָלט אונטערצינדן, אָבער עפּעס אַן אָפֿיציר האָט די ייִדן אָפּגעראַטעװעט. צוליב דעם, װאָס דער בית־המדרש איז שוין געװען געפּאַקט, זענען פֿיל מענטשן געשטאַנען אין דרויסן, אָבער די זעלנער האָבן צו זײ געשאָסן פֿון ביסקן, און פֿיל ייִדן זענען דאַן אומגעקומען. נאָכן אָפּראַטעװען די ייִדן אין בית־המדרש פֿון טויט האָט מען אַרויסגעטריבן די ייִנגע לײַט קײן האָהענשטײן, װוּ איך בין געװען, און אַלע איבעריקע מענטשן – אײַנשליסלעך פֿרויען און קינדער (אַפֿילו זויג־קינדער) – האָט מען געהאַלטן אויף אַ פֿעלד. זײ האָבן זיך געשפּײַזט מיט בוראַקעס, בריקעװ אאַז"װ. די עלטערע ייִדן, װעלכע מען האָט – װי איך האָב פֿריער דערצײלט – אַהײמגעשיקט פֿון מיטן װעג באַלד נאָך אונדזער אַרעסט אין גאָװאָראָװע, האָט מען אויפֿן װעג אַהײם אַרײַנגעזעצט אין אַ שטאַל. און די היטלעריסטן האָבן זײ געװאָלט דערשיסן.

עפּעס אַ פֿויער האָט צום גליק זײ געעפֿנט די שטאַל אין אַ מאָמענט, װען די דײַטשן זענען נישט געװען. און אַזוי אַרום זענען זײ ניצול געװאָרן.

אײן מאָל האָט מען צוזאַמענגענומען פֿון די פֿעלדער בײַ גאָװאָראָװע בערך 50 ייִדן צוזאַמען מיטן רבֿ און זײ שרעקלעך געפּײַניקט. אײנעם האָט מען אַװעקגעלײגט מיטן קאָפּ אויף אַ קלאָץ און אויפֿגעהויבן איבער אים אַ האַק. אָפּגעהאַקט האָבן זײ אים נישט דעם קאָפּ, נאָר די באָרד. שפּעטער האָט מען בײַ אַלעמען אָפּגעשאָרן די בערד. בלויז דעם רבֿ האָט מען געלאָזט מיט דער באָרד.

צװײ טעג נאָך מײַן אָנקומען אַהײם, בין איך אַנטלאָפֿן פֿון שטעטל. כ'בין צוזאַמען מיט מײַן ברודער מ. אַװעק קײן שניאַדעװע. פֿון דאָרט זענען מיר דורך לאָמזע און ביאַליסטאָק אַװעק קײן … װי גאָװאָראָװער האָבן מיר איבערגעגעבן, זענען מײַנע עלטערן אויך שפּעטער אַנטלאָפֿן, איצט זענען זײ אין רוסלאַנד.

דער פּראָטאָקאָל איז צוזאַמענגעשטעלט געװאָרן אין די טעג

פֿון 19־טן און 21 פֿעברואַר 1940.

געלײענט און געחתמעט געװאָרן דאָנערשטאָג דעם 22־טן פֿעברואַר 1940.