B. Orenstein

They Were Five

Very often there were moments in the Hasag Pelcery labor camp in Częstochowa when one thought that Jewish life had been completely extinguished.

The tragic, daily events led to a depressing condition among the camp inmates. Despair, apathy, despondency unwillingly crept into the hearts of the people1Note 1 : The words is missing in the original. in Częstochowa.

The political news which reached the camp were often painful and tragic. Every attempt at resistance was put down, suppressed, and decimated. The German military forces achieved successes on the Eastern Front. Some already lacked courage and patience for the long-enduring Jewish tragedy. In this situation, there were five people with a supernatural strength. They had the courage and daring to sing for their ill-fated brothers and sisters, who numbered 6,000 in the camp.

They were two women and three men. With their singing, they awoke a ray of hope for the future and a longing for the past. The songs were for the most part sentimental and often called forth tears.

The five were diverse in terms of repertoire and they sang in three languages: Yiddish, Hebrew and Polish. Leon Oberman also sang opera arias in Italian.

Roma Nodelberg was the most sentimental and often sang My God, My God, Why Have You Forsaken Me 2Note 2 : Psalm 22 and also, in Polish, Harmonia.

Carola Mardkavitsh sang folk songs. Her most beloved song was Frimorgen 3Note 3 : Dawn.

Leon Oberman, with his Helden Baritone, quickly became known for his high C, singing the arias from Tosca, Manuela, Ravelo. He also sang folk songs, Lekh-Lekha 4Note 4 : Go forth, Genesis 12, Rav Sender, and many others.

Nehemiah Tramkovsky was known for his songs Dos fishele 5Note 5 : The little fish, Goles-Lid 6Note 6 : Song of the exile, Yidishe Mame 7Note 7 : Jewish mother, Dovidele 8Note 8 : little David, and, completely different, his song Matushka-Tsenstokhova 9Note 9 : Mother Częstochowa was a big hit, I long for the songs, for the brothers and sisters of Częstochowa.

Borenstein, the Częstochowa, Jewish Charlie Chaplin, who before the war

acted in films, principally busied himself with monologues from Sholem Aleichem, Moshe Nadir, Tunkeler [Yosef Tunkel], and others. His monologue Gornisht 10Note 10 : Nothing and Boy-material Building material, called forth great applause.

The singing concerts were held in various places in the camp. The biggest and most popular hall was the Tzirk Circus. It received this name because this was where all those who did not have a place to sleep in the barracks spent the night. There all the smuggling and trading occurred. The Tzirk was used for concerts and as a synagogue. The concerts also took place in Hoffman’s shop and in barracks seven and nine.

The singing was connected with prayers. The singer of Fishele, Nehemiah Tramkovsky, was in fact the cantor.

Rosh Hashana and Yom Kippur he served as cantor. These were the most tragic years for the people of Częstochowa in the camp of Hasag Pelcery, 1943 and 1944. Prayers for the High Holy Days were held in such conditions that they are unimaginable. It was more like fantasy, yet nevertheless it was a reality. The Tzirk was surrounded by guards, who had to report if people could pray or not. Those praying were the ones who left their work places, left the machines, and came to pray. According the German conception, this was sabotage and one would pay for it with his life. The prayers were accompanied by tragic crying from those present. It is noteworthy that in the same camp a wedding took place, and the cantor, singer, Nehemiah Tramkovsky, conducted the wedding ceremony according to Jewish law. It took place in Barrack no. 7.

They were five who sang in the dark, tragic moments, singing away the pain and suffering of the Jewish camp inmates and comforting them with the words of the song: It will come once again, and Israel will be happy.

Binyomin Orenstein

Former inmate of Hasag Pelcery labor camp

Born November 9, 1910, Warsaw

Present address: Bamberg, Sophienst. 12

ב. ארענשטיין.

פינף זענען זיי געווען.

זער אפט זענען געווען מאמענטן אין טשענסטאכעווער לאגער האסאג-פעלצערן, ווען מען האט געמיינט, אז דאס יידישע לעבן איז שוין פולשטענדיק אונטערגעגאנגען.

די טראגישע טאג-טעגלעכע געשעענישן האבן דערפירט צו א דעפרעסיוון צושטאנד פון די לאגעריסטן. יֵאוּש, אפאטיע, פארצווייפלונג האבן זיך, נישט-ווילנדיק, אריינגעריסן אין די הערצער פון די טשענשטאכאווער.

די פאליטישע ידיעות, וועלכע האבן דערגרייכט אין לאגער זענען געווען זער אפט פיינליכע און טראגישע. יעדער פרווו פון ווידערשטאנד איז אונטערדריקט, דערשטיקט און פארניכטעט געווארן. די דייטשישע מיליטערישע קרעפטן האבן געהאט סוקצעסן אויפן מזרח פראנט. ביי א טייל האט שוין אויסגעפעלט מוט און געדולד צו דער לאנג-דויערנדע יידיש טראגעדיע. אין דער סיטואציע האבן זיך געפונען פינף מענטשן מיט א איבערנאטורליכע קראפט. זיי האבן געהאט דעם מוט און די דרייסטקייט צו זינגען פאר זייערע אומגליקליכע פאלקס-ברודער און שוועסטער , וואס האבן געציילט אין לאגער 6.000 פערזאן.

דאס זענען געווען 2 פרויען און דריי מענער. מיט זייער זינגען האבן זיי ערוועקט א שטראל פון האפנונג צו דער צוקונפט און א בענקשאפט צו דער פארגאנגענהייט. די לידער זענען געווען מערסטנטייל סענטימענטאלע און נישט איינמאל ארויסגערופן טרערן.

די פינף זענען געווען פארשידנארטיק אין זייער רעפערטואר און געזונגען האבן זיי אין דריי שפראכן: יידיש, העברעייש און פוליש. לעאן אבערמאן האט אויך געזונגען אפערן-אריאס אין איטאליעניש.

ראָמאַ נאַדעלבערג איז געווען די סענטימענטאליסטן און האט זער אפט געזונגען אלי, אלי, למה עזבתני און אויך אין דער פולישער שפראך הארמאניא.

קאַראָלאַ מארדקאוויטש האט געזונגען פאלקס-לידער. איר באליבטעס ליד איז געווען ˶פרימארגן̋.

לעאן אָבערמאן מיט זיין העלדן באריטאן איז שנעל באקאנט געווארן מיט זיין אבערע C ביים זינגען די אריעס פון די אפערן טאסקא, מאנועלע, און ראבעלא. ער האט אויך געזונגען פאלקס-לידער לֶך-לְךְ, רַב סענדער און פיל אנדערע.

נחמיה טראמקאווסקי איז באקאנט געווען מיט זיינע לידער דאס פישעלע, גלות-ליד, יידישע-מאמע דודעלע און גאנץ באזונדער האט אויסגענומען זיין ליד מאטושקא-טשענסטאכאווא איך בענק נאך די לידער, נאך די טשענסטאכאווער שוועסטער און ברודער.

בארענשטיין, דער טשענסטאכעווער, יידישער, טשארלי-טשאפלין, וועלכער האט פאר דער קריג

געשפילט פארן פילם, האט זיך הויפטזעכליך באשעפטיקט מיט מאנאלאג פון שלום-עליכם, משה נאדיר, טונקעלער און אנדערע. גרויס בייפאל האבן ארויסגערופן זיינע מאנאלאגן גארנישט און בוי-מאטעריאל.

די געזאנג קאנצערטן זענען פארגעקומען אין פארשידענע ערטער פון דעם לאגער. דער גרעסטער און פאפולערסטער זאל איז געווען דער צירק. דעם נאמען האט ער באקומען דערפאר, ווייל דארט איז געווען דאס ארט פון די, וועלכע האבן נישט געהאט איין ארט צום שלאפן אין די באראקן. דארט איז געפירט געווארן דער גאנצער שמוגל און האנדל. דער צירק איז פארווענדעט געווארן פאר קאנצערטן און בית-תפילה. די קאנצערטן זענען אויך פארגעקומען אין האפמאנס-שאפע און אין די באראקן 7 און 9.

דאס זינגען איז געווען פארבונדען מיט אפריכטן תפילות. דער זינגער פון פישעלע, נחמיה טראמקאווסקי, איז געווען דער פאקטישער חזן.

ראש-השנה און יום-כּיפור האט ער געדאוונט אלס חזן. דאס זענען געווען דין די טראגישסטע יארן פונעם לעבן פון די טשענסטאכאווער אין לאגער האסאג-פעלצערן 1943 און 1944. דאס אפריכטן די תּפילות אין די ימים-נוראים איז פארגעקומען ביי אזעלכע באדינגונגען, וואס מען קען זיך נישט פארשטעלן. עס איז מער ווי פאנטאזיע און דאך איז דאס געווען א ווירקליכקייט. דער צירק איז געווען ארומגעשטעלט מיט וואכן, וועלכע האבן באדארפט מיטטיילן אויב מען קען דאווענען אדער נישט. די מתפללים זענען געווען די, וועלכע האבן פארלאזט זייערע ארבעטס-פלעצער, פארלאזט די מאשינען און געקומען צום דאווענען. אין דער דייטשישער אויפפאסונג איז דאס געווען סאבאטאזש און דאס געהאט צו באצאלן מיטן לעבן. דאס דאווענען איז געווען באגלייט מיט טראגיש געוויינען פון די מתפללים. עס איז מערקווירדיק, אז אין דעם זעלבן לאגער איז פארגעקומען א חתונה און דער חזן, זינגער, נחמיה טראמקאווסקי האט דערטיילט חופה-וקידושין כּדת וכדין, וועלכע איז פארגעקומען אין באראק נר. 7.

פינף זענען זיי געווען, וועלכע האבן געזונגען אין פינסטערע, טראגישע מאמענטן, אויסזינגענדיק דעם פיין און לייד פונעם יידישן לאגעריסט און טרייסטנדיק מיט די ווערטער פונעם ליד: עס וועט קומען נאך אמאל, און פרייליך וועט זיין ישראל.

בנימין ארענשטיין

געווען אין לאגער האסאג-פעלצערן

געבוירן דעם 10XI/9 אין ווארשע.

יעצטיקע אדרעס: באמבערג, סאפיענשטר. 12