Resler Maks from Krakow tells 1Note 1 : Translator’s note: this testimony is very often not typed in full sentences and is punctuated rather erratically. I sometimes inserted words in square brackets in the translation for clarity’s sake. On a few occasions, there are unfinished sentences as well. They are marked with “[…]” both in the Yiddish transcription and the English translation.:

30 years old, now [lives in] Lublin, Zielona street 5, apartment 3.

In camp in Rozwadów and in Stalowa Wola

On the 27th of August 1942, expulsion from Wieliczka. Jewish evacuees from Krakow taken. [They] had lived [there since] the autumn of 1940, they were expulsed from Wieliczka with the local inhabitants [and those from] Gdów, Niepołomice and the surrounding area. All the Jews there (11 000) had to assemble in a square, around 2000 that were old and sick were sorted out, put into trucks with the help of the Polish junacy (Baudienst), brought into Niepolomsker forest, where [they were] immediately shot.

600 men in the square were chosen to work for 4 days, to bury the 2000 Jews. Hidden in the ghettos, bunkers, dugouts under the earth and under buildings, those who did not believe that the town would become judenrein, and the rest young men, women and children, around 8500, were brought to Belzec to the crematorium.

One the 1st of September 1942, we came to the SS camp in Rozwadów. The SS Scharführer (caporal) Schwammberger [was] the commander of the camp. His deputy was the Unterscharführer Buschdock. They also had a German Sturmmann for help and 30 Ukrainians as guards.

There were more than 80 Jews from Sieniawa, chosen from [...]. After 2 weeks, 400 more Jews from Wolbrom came, they had to do the heavy work in the steel factory Hermann Göring Werke Braunschweig located in the town of Stalowa Wola. Those workers worked in the foundry, produced steel for ammunitions and from it right there made gun barrels and parts of cannons, armoured plates and other products.

The work [was] very hard. The Jews who were too weak for it and would hurt themselves working were cruelly beaten by the German

and the Polish overseers.

Everyone who would fall ill, even with the slightest ailment, was shot immediately. It was the supposed official reason.

Apart from this, Jews would die from the frequent hits and beatings, every day about 15-20 people were shot.

[We had to] to get up at 4 AM. At 4.30 [we] stood for the roll call. Sometimes [we] had to come only in shirts and trousers, [we] were not allowed to put any more clothes on. During the roll call, [we] were appointed to different tasks. Steel factory, construction division, metal rolling workshop, Kaliber-Walzwerk, repair workshop, transport division, mechanical workshop, garage and the factory’s kitchen.

They would start to count us, standing in rows of five. During the counting, some of the Ukrainian guards would take away the Jew’s shoes, empty their pockets, take whatever they could find and administer beatings. They especially enjoyed themselves while beating.

On arriving on the first day, [we] had to give away everything we had on us, under the threat of a death penalty. 2 000 000 zloty were taken from us. A few days before the journey, the expulsion from Wieliczka, the Land-Kommissar of Wieliczka took a contribution of one million złoty. Gdów gave 50 thousand złoty.

In the square of Wieliczka, [we] had to stand in groups of a hundred people, men, women and children. [We] stood for half an hour under the burning sun and then [we] were told to sit on the ground. [We were] guarded by a company of SS, a company of SD, Polish navy-blue police and German military.

After separating 600 men, 300 more were chosen to work in Płaszów -Krakow cable factory.

Then the women and the children were driven, murderously beaten and driven into railway carriages, in the direction of Belzec. The sight [was] a horrible one. Wails, crying and

shouting of around 600 people was so frightful, that it was heard from a distance of a few kilometers. The backpacks […] When everyone was already standing, the Sturmmann took out his revolver and started to shoot at the crowd – supposedly at the sick – but in reality [he] shot more healthy than sick men. The wounded ones were wrangling on the ground in pain and agony – the Sturmmann stood and looked at them with a sarcastic and sadistic joy and had pleasure. Most of [people] asked him to be shot on the spot, in order to avoid so much awful pain.

[He] noticed that I looked very frightened, [so he] ordered me to occupy myself with carrying away the wounded. Blood was dripping from their faces, [so he] ordered me to cover the blood streams with sand.

They were buried alive. The ground was rising from the people buried alive. Often [there was] an upper layer of blood that had seeped through from the buried ones.

Apart from the hard labour, we prayed every morning we would be brought to work in order not to see the sad scenes. [When we would] go out through the gate, the commander of the Jewish order service, Dr Libeskin from Krakow, would stand and count [us] and wished us in Polish: Wracajcie, chłopcy. He would not go to work.

On the way to work, [we] were beaten, pushed, shoved, told to run, shot at etc. If someone fell or became a little tired – he was shot immediately. There were victims every day.

When [we] came to the place of work, [were were] counted again. Because the Ukrainians [were] poor mathematicians, the numbers never matched for them. Sometimes too few, sometimes too many. The counting would take hours. During it [they] beat us savagely. There was a Polish overseer at work, registered as a Volksdeutsch, he took revenge on us, cursed us, hit, swore,

robbed us of our belongings etc. He would force the Jews, for example, to push a railway car of 30 tons. Żydzie, what are these shoes good for you, you will be shot in any case!!!

We worked at least 10-12 hours. Together with the counting and the walking to work and back for 8 kilometers, a working day was about 18 hours long.

12 o’clock was the so-called lunch hour. We, the Jewish pigs, were brought some water with a few pieces of bread that we had to drink standing.

[We would] often run to the free Polish workers in the factory, who received good food and lived as free people in relatively good conditions, and asked them for food scraps that they did not want or could not eat, for example, stale pieces of bread etc. But the Poles would rather throw it to the rubbish and did not want to give it to the poor Jews. The cooks did the same with the leftovers and food scraped from the cauldrons.

As we were returning from the bath in Rozwadów, the Hauptmann told to one of us: Oh, dreckige Jude, you still have shitty eyes, and shot him in the middle of the street. Once when we were being marched to work, [they] had an idea that we should not run, but go slowly, and [they] told us to sing. Nobody sang. [They] started to beat us and shoot at us. Finally, we started to sing. What a pity that singing was! More like wailing than singing. Polish women that were passing by shouted: Zobaczcie jak dobrze się powodzi tym Żydkom – s[kurwy]syny.

The Ukrainians spoke Russian as a provocation, told that they were from Leningrad etc.

[They] started to allow us to go to the toilet during the night. Because of the cold we had to go twenty times a night. But no one came back. They were shot going there or coming back.

The Jews are Scheisse to me, I get a thousand Jews for six groszy! (He wrote a postcard that cost 6 groszy to the Judenrat and received a thousand Jews.) That’s how Schwammberger boasted loudly.

Schwammberger personally shot rabbi Frenkel, the rabbi of Wieliczka, on Yom Kippur, at the time of the closing prayer, in 1942. Before shooting [him], Schwammberger held the following speech to rabbi Frenkel: Herr Oberrabiner! I decided to shoot you for sabotage! The sabotage was the fact that rabbi Frenkel had had to empty a cart of coals on Yom Kippur. Because he did it using his hands, Schwammberger used it as a pretext to accuse him of sabotage. When he was coming back from work, after having fasted, done heavy work, suffered beating etc. the whole day, Schwammberger shot him in public. But a pit for him had already been dug and waiting for the whole day. It means that Schwammberger had been preparing for the joyous spectacle: on Yom Kippur and a rabbi!

The Gestapo agent Nowak boasted in front of us: I have already dealt with 1893 Jews and shot them as dogs!

An elderly Jew reported: I have a swollen foot. It hurts!

Oh, you poor one, your foot hurts? Zeig mal! The Jew showed it slowly. And the Nazi slowly stepped on the ailing foot and crushed it so long that the Jew almost lost consciousness – and then he shot him.

In Stalowa Wola (after Rozwadów) in the territory where we worked every inch of the ground was a tomb. Before the coming of the Red Army, the Germans evacuated all the Poles from the neighbourhood, so that they could not tell what happened there. The territory was covered with tents, [they] walked around with gas masks, looked for money and things on the bodies of the buried Jews and then poured liquid in the territory to burn the traces of cadavers.

Although the lunch did not last longer than 10 minutes, it meant that it was taking too long, and [we] got beaten for that again.

Going back, [we] were counted again. The counting would go until late at night because the numbers would never match; [we were] beaten again because of it. Everyone was searched if we hadn’t taken something with us. At work, [we] would eat uncooked potatoes. We would get bloody diarrhea, twisted bowels etc. [We were] not even allowed to go to the toilet. [When] someone would get sick, [he] was shot. [We would] go back in groups of five. [They] warned [us] that if someone would escape, all [the others would] be shot. Because of that, friendly groups of five have formed.

Coming back to the camp, [we] had to march in in a hard-beating military parade tempo.

In the camp, [they] would start to count again for hours. [We] all were tired, exhausted, wet, …, hungry, beaten, sleepy. [Then] again in lines for the supper, water with dirty polluted cabbage leaves, that were given to eat to the Jewish pigs. One and a half hour in the line, getting beaten, pushed again and people would collapse all the time, victims of the supper queues.

Finally, at 11 PM [we] would lie down on hard, dirty, humid, rotten boards.

We went to a bath there one and only time. What a bath, we were awfully afraid, because there were deaths there. Coming back to the beds, we saw that all our belongings that [we had] left were stolen, taken away.

During the night, [we] could not sleep because of the moans and cries of the sick. Jews, help!, they shouted. Rascals wound count the sick and shout: They (the sick) should be shot! We [all] will be shot tomorrow, so what’s the difference, a day earlier or a day later!

[They] would stand outside and shoot people. Sometimes during the sleep,

the SS men would enter the barracks and shoot at anyone that happened to be in sight.

[We] suffered thus until the 15th of November 1942. On that day, 250 from the remaining 600 men were selected and sent away to the steel factory in Stalowa Wola. A few days later we were driven back with SS guards to Rozwadów to dig a grave for all the remaining Jews. About 30 persons managed to escape.

The conditions in the factory [were] so bad, that soon 60 [of us] were unable to work. All the time in sick condition. 90 persons from Przemyśl were brought in, all professional metalworkers. They all worked in a canon factory. Already on the first day, a few were shot because of communism and illness.

In March, 56 from the 60 were shot. Although more than 30 from the 60 had already died themselves, Gestapo took accidental healthy ones and rounded the number to 60 with them. (60 means 60!)

The commander of the Polish Baudienst, Fischer, made his debut in this round-up (free workers, Polish junacy, [they] lived near the factory, would often go away for vacations etc.). From then on, the work would often take even 24 hours.

[He would] command: Sondereinsatz (a special, extraordinary task). Many Jews lost their lives during the Sondereinsätze. Not one begged: Shoot me! I don’t have any strength to the Sondereinsatz anymore! This week, [we] did this work four times already. It means, [we worked] for 24 hours without a pause, normally 12-18 hours. That means, [we] worked for 36 and for 48 hours without sleeping and without eating. During the rest time, [we] cleaned toilets, carried water, chopped wood, cleaned floors, dug graved – and doing it [we had] to hurry like mad, took blows, were shot at, and we would collapse while working.

In November 1943, the SD in green uniforms came. Their arrival meant the liquidation of the camp. It was their mission. They travelled from camp to camp and liquidated them. Liquidation meant: Shoot out the Jews!. The director of the factory Scholtze, a major in SS (but he) opposed them with the argument that the Jews are needed in the factory (thanks to him, many Jews were saved from the SS). Jews are qualified workers and without them the factory would be forced to close. 270 Jewish workers from more than 8 thousand Polish ones! An intervention was made in Krakow, and after two weeks they [the SD] left to Rzeszów. On a tour. In Rzeszów and in Przemyśl they liquidated the ghettos, leaving the Ausräumung-Kolonnen (to sort, pack and send to Germany the Jewish possessions). Such columns comprised around 300 persons. When the job was done, around 50 would still remain, and they would also be shot in the end.

On the contrary, the rest of the Ausräumung-Kolonnen from Rzeszów and Przemyśl had luck, they were left alive and brought to Stalowa Wola to the factory, because the factory needed workforce and since a year had been continuously demanding some Jews for work.

In 1944, the Soviets bombed the factories. A bomb hit the factory and killed 3 Jews and 3 Poles. Our joy [was] great, [we] meant as the Soviets were coming very soon and that we would be saved.

Because some of the bombs hadn’t exploded, Jews were sent to dig out the bombs and detonate them. German officers gave the Jews precise instructions how to deal with the bombs and themselves went away to observe [from a distance] if the Jews were following the instructions to the letter.

For two years, we had been planning an escape all the time, we only waited for the approach of the Red Army.

One time at night the commander posted about 30 Jews from his people along the fence, in order to prevent escapes. Nobody knew what happened. Suddenly a commotion at night: these guards had dug a tunnel under the fence, even under the electric wires, and escaped. Because some Ukrainians also stood guard, the Jews organized everything so that the Ukrainians stood guard all together somewhere else and the Jewish guard all together [elsewhere] and that’s how they escaped.

Hearing the story, no one knew what had happened. The Ukrainians did not know how [the escape happened], but we knew how – [I] went out in the darkness with a few more Jews and we tried to look for the tunnel. We found [it]. [We], a few men, pushed ourselves through and ran in the darkness. The Jewish commander wanted to denounce me. I tried to strangle him, threw him to the ground and ran away. Hearing his shouts, the Ukrainians started to shoot, soon the whole guard unit of 80 Nazis arrived. Because of the shooting, I could not get out of the territory of the factory, which was fenced with barbed wires. The camp was in the middle of the factory territory.

The Nazi guards that had arrived running, surrounded me and two others and shouted: Hands up! Seeing that I was in a trap, I ran to a pile of old metal and hid myself. The Nazi guards hadn’t understood what was happening yet. [They] thought that it was a landing operation. They hadn’t even thought that some Jews had escaped. Seeing that it was only me who had disappeared, they started to hunt the two others. They actually managed to catch them. I do not know what happened to them. I haven’t seen them since.

They spent half a day looking for me in the piles of metal but did not find [me]. One Nazi was searching not far from me, I hit him on the head from behind with a metal rod and killed him. The rest looked for him, but could not find [him]. I covered him with pieces of metal. I spent eight days there,

hidden, without food, without water, without air. I could not get out of there because the place was guarded by Germans day and night. I was sure I would never get out of there, I would die. Under dim rays of light, I tried to note my feelings and descriptions all the time. Firstly, in order to fight against the boredom, the duration, the nervousness. Secondly, to leave a trace for the future in case someone would find it. (I have the memoirs in my possession.)

[There were] tens of thousands of metal pieces there. It seems that the tracker dogs could not find me, it is possible that metal also masks the traces [of smell]. (A body of a car hid me.)

I had a knife with me and a metal rod always ready to kill any Nazi that would try to arrest me.

רעסלער מאַקס פֿון קראָקע דערציילט:

30 יאָר אַלט, איצט לובלין, זיעלאָנאַ 5 וו. 3.

אין לאַגער אין ראָזוואַדאָוו און אין סטאַלאָוואַ־וואָלאַ

27 8 1942 ווישעדלעניע פֿון וויעליטשקע. צונויפֿגענומען עוואַקוירטע ייִדן פֿון קראָקע אין ווזשעשיען 1940 געוווינט אין וויעליטשקע, אַרויסגעטריבן פֿון זיי פֿון וויעליטשקע צוזאַמען מיט די אָרטיקע אײַנוווינער, גדוּוו, ניעפּאָלאָלאָמיצע און אומגעגנט. צוזאַמענגענומען דאָרט אַלע פֿאַראַנענע ייִדן (11000) אויף איין פּלאַץ, אויססאָרטירט בערך 2000 אַלטע, קראַנקע און מיט דער הילף פֿון די פּוילישע יונאַקעס (בוי־דינסט) אַרויפֿגעלאָדעוועט אויף אויטאָס און אַוועקגעפֿירט אין ניעפּאָלאָמסקער וואַלד, וווּ תּיכּף דערשאָסן געוואָרן.

600 מאַן אויפֿן פּלאַץ האָט מען אויסגעוויילט צו אַרבעט אויף 4 טעג, באַגראָבן דאָרט אַ 2000 ייִדן. באַהאַלטענע אין געטאָס, בונקערס, אונטערגרובונג אונטער דער ערד און אונטער הײַזער אַוווּ נישט געגלויבט, אַז די שטאָט וועט ווערן ייִדן־ריין און די רעשט יונגע מענער, פֿרויען און קינדער בערך 8500 – אַוועקגעפֿירט קיין בעלז צום קרעמאַטאָריום.

9 1 1942 זענען מיר אָנגעקומען אן ס.ס. לאַגער אין ראָזוואַדאָוו. ס.ס. שאַרף־פֿירער (קאַפּראַל) שוואַרמבערגער – קאָמענדאַנט פֿון לאַגער. זײַן פֿאַרטרעטער אונטער־שאַרף־פֿירער בושדאָק. זיי האָבן נאָך געהאַט אַ געהילף אַ שטורמאַן אַ דײַטש און 30 אוקראַינער אַלס וואַך.

דאָרט געווען פֿון שעניאַווע העכער 80 ייִדן – אויסגעקליבענע פֿון [...] נאָך 2 וואָכן צוגעקומען נאָך 400 ייִדן פֿון וואָלבראָם, צוגעטיילט צו שוואַרצער אַרבעט אין שטאָלפֿאַבריק הערמאַן גערינג ווערקע בראַונשווײַג אין שטעטל סטאַלאָוואַ־וואָלאַ. די אַרבעט באַשטעלונג געאַרבעט אין סטאַלאָווניע, פֿאַבריצירט שטאָל פֿאַר אַמוניציע, פֿון דעם פֿאַבריצירט דאָרט אויפֿן אָרט לופֿעס און באַשטאַנד־טיילן צו קאַנאָנען, פּאַנצער־בלעכן און אַנדערע פֿאַבריקאַטן.

די אַרבעט זייער אַ שווערע. די ייִדן, וואָס זענען צו שוואַך געווען דערצו, באַשעדיקט זיך בײַ דער אַרבעט, זענען געוואָרן מערדערלעך געשלאָגן דורך די דײַטשע און

פּוילישע אויפֿזעער.

ווער ס'איז נאָר קראַנק געוואָרן אויף די מינדסטע קרענק – איז תּיכּף געוואָרן דערשאָסן. דאָס מכּלומרשט געווען אָפֿיציעלער מאָטיוו.

אַ חוץ מזה זענען די ייִדן אומגעקומען פֿון אָפֿטע קלעפּ און שלאָגן. טעגלעך דערשאָסן געוואָרן בערך 20-15 מאַן.

4 אַזייגער אויפֿגעשטאַנען. האַלב פֿינף געשטעלט זיך צום אַפּעל. צו מאָל געמוזט קומען אין העמד און הויזן, מער נישט געטאָרט זיך אָנטאָן. אויפֿן אַפּעל באַשטימט צו פֿאַרשידענע אַרבעטן. שטאָל־פֿאַבריק, בוי־אָפּטיילונג, בלעך־וואַלצאָווניע, קאַליבר־וואַלץ־ווערק, רעפּאַראַטור־ווערקשטול, טראַנספּאָרט־אָפּטיילונג, מעכאַנישע ווערקשטאַט, גאַראַזש און פֿאַבריק־קיך.

מ'האָט אָנגעהויבן ציילן אונדז – אויסגעשטעלטע צו 5 אין דער ברייט. במשך דעם ציילן, האָבן טייל אוקראַינישעוואַכמענער אַראָפּגעצויגן בײַ די ייִדן די שיך, באַרויבט פֿון די קעשענעס, צוגענומען וואָס געפֿונען אין זיי און געשלאָגן. בעיקר האָבן זיי זיך משׂמח געווען בײַם שלאָגן.

קומענדיק דעם ערשטן טאָג געמוזט אונטער טויטטראָף אָפּגעבן אַלץ, וואָס מיר נאָר געהאַט בײַ זיך. צוגענומען בײַ אונדז 2000000 זלאָטעס. עטלעכע טעג פֿאַר דעם פֿאָרן – אַרויסטרײַבן פֿון וויעליטשקע, לאַנד־קאָמיסאַר פֿון וויעליטשקע גענומען קאָנטריבוציע פֿון אַ מיליאָן זל. גדוּוו האָט געגעבן 50 טויזנט זל. קאָנטריבוציע.

אויפֿן פּלאַץ פֿון וויעליטשקע אויסגעשלעלט צו 100 מאַן (סאָטניעס) – מענער, פֿרויען און קינדער. געשטאַנען אַ האַלבע שעה אויף ברענענדיקער זון, נאָך דעם געהייסן זיך זעצן אויף דער ערד. ערוואַכט פֿון קאָמפּאַניע ס.ס., קאָמפּאַניע ס.ד., פּוילישע גראַנאַטאָווע פּאָליציי און דײַטש מיליטער.

נאָכן אָפּטיילן די 600 מאַן אויסגעקליבן נאָך 300 פּלאַשאָוו־קראַקאָוו צו אַרבעטן אין קאַבלפֿאַבריק.

נאָך דעם געטריבן די פֿרויען און קינדער, מערדעריש געשלאָגן און ברוטאַל געטריבן אין די וואַגאָנען אַרײַן, קיין בעלז. דאָס בילד שרעקלעך. יללות, געוויין און

געשריי פֿון קרובֿ 600 מאַן איז געווען אַזאַ מוראדיקס, אַז מ'האָט עס דערהערט אויף עטלעכע קילאָמעטער ווײַט. די רוקזעק [...] אַז אַלע זענען שוין געווען אויסגעשטעלט – אַרויסגענומען דער שטורמאַן. אַרויסגענומען זײַן רעוואָלווער און אָנגעהויבן שיסן אין המון – מכּלומרשט קראַנקע – אָבער אין ווירקלעכקייט דערשאָסן מער געזונטע ווי קראַנקע. בעת פֿאַרוווּנדעטע זיך געראַנגלט אין יסורים אין גסיסה, שטורמאַן געשטאַנען מיט סאַרקאַסטיש און סאַדיסטישע פֿרייד צוגעקוקט זייערע יסורים און געהאַט הנאה. דער רובֿ זיך געבעטן בײַ אים צו דערשיסן אויף טויט, בכדי נישט לײַדן אַזוי פֿיל שרעקלעכע יסורים.

זעענדיק אַ מאָל, אַז כ'זע אויס שטאַרק דערשראָקן, באַפֿוילן איך זאָל זיך פֿאַרנעמען מיטן אַוועקטראָגן די פֿאַרוווּנדעטע. היות פֿון די פּנימער גערינען בלוט – באַפֿוילן כ'זאָל די בלוט־ריטשקעס פֿאַרשיטן מיט זאַמד.

באַגראָבן זיי לעבעדיקערהייט. די ערד געגאַנגען אַרויף פֿון די נאָך לעבעדיקע באַגראָבענע. אָפֿט מאָל אַן אויבערפֿלאַך פֿון דעם אַרויפֿגעשוווּמענעם בלוט פֿון די באַגראָבענע.

טראָץ די קאַטאָרגע־אַרבעט האָבן מיר יעדן פֿרימאָרגן תּפֿילה געטאָן, מ'זאָל אונדז שוין פֿירן צו דער אַרבעט, בכדי נישט צוצוזען די טרויעריקע בילדער. אַרויסגייענדיק פֿון טויער צו דער אַרבעט, טעגלעך געשטאַנען דער קאָמענדאַנט פֿון דער ייִדישער אָרדנונגס־דינסט ד''ר ליבעסקין פֿון קראָקע און געציילט און אָנגעוווּנטשן אויף פּויליש ווראַצאַיציע כלאָפּצי. ער איז צו דער אַרבעט נישט געגאַנגען.

אויפֿן וועג צו דער אַרבעט געשלאָגן, געשטופּט, געשטויסן, געהייסן לויפֿן, געשאָסן וכדומה. איז עמעצער געפֿאַלן אָדער מיד געוואָרן אַ ביסל – באַלד דערשאָסן געוואָרן. טעגלעך געווען קרבנות.

אָנגעקומען צו דעם אַרבעטס־פּלאַץ, ווידער געטיילט. היות די אוקראַינער קנאַפּע מאַטעמאַטיקער, האָט זיי די צאָל קיין מאָל נישט געשטימט אין חשבון. אַ מאָל צו ווייניק, אַ מאָל צו פֿיל. שעהן האָט געדויערט דאָס ציילן. בינו־לבינו געשלאָגן אונדז מכּות־רצח. בײַ דער אַרבעט געווען אַן אויפֿזעער אַ פּאָליאַק, דעקלאַרירט אַלס פֿאָלקסדײַטש, ער האָט גענומען נקמה אין אונדז, געזידלט, געשלאָגן, געשאָלטן,

געראַבעוועט וכדומה. געצוווּנגען צו שטופּן, למשל, די ייִדן אַ וואַגאָן פֿון 30 טאָן. זשידזיע, צו וואָס טויגן דיר שטיוול, מ'וועט דיך סײַ ווי סײַ דערשיסן !!!

געאַרבעט לכל־הפּחות 12-10 שעה. צוזאַמען מיטן ציילן און מיטן גיין צו דער אַרבעט און צוריק 8 קמ' איז דער אַרבעטס־טאָג געווען בערך 18 שעה.

12 אַזייגער האָט געהייסן איז מיטאָג שעה. האָט מען געברענגט פֿאַר אונדז, די ייִדישע שוויניע, אַ ביסל וואַסער מיט עטלעכע שטיקלעך ברויט, וועלכעס מיר האָבן געמוזט אויסטרינקען שטייענדיקערהייט.

אַ סך געלאָפֿן צו די פּוילישע פֿרײַע אַרבעטער אין פֿאַבריק, וועלכע באַקומען גוט עסן און געלעבט אַלס פֿרײַע מענטשן בײַ פֿאַרהעלטנישמעסיק גוטע באַדונגונגען – און געבעטן בײַ די פּאָליאַקן די רעשטלעך פֿון עסן, וואָס זיי האָבן נישט געוואָלט אָדער נישט געקענט עסן, למשל, האַרטע שטיקער ברויט וכדומה. אָבער די פּוילישע האָבן עס גיכער אַרויסגעוואָרפֿן אויפֿן מיסט און נישט געוואָלט געבן די אומגליקלעכע ייִדן. דאָס זעלבע האָבן געטאָן די קוכערס מיט די איבערבלײַבעכצער און מיטן אָפּקראַצן פֿון די קעסלען.

גייענדיק פֿון באָד אין ראָזוואַדוּוו זאָגט הויפּטמאַן צו איינעם פֿון אונדז: אָ, אַ דרעקיקע יודע, דו האָסט דאָך נאָך דרעקיקע אויגן ! און אים דערשאָסן מיטן גאַס. איין מאָל פֿירנדיק צו אַרבעט פּלוצעם אײַנגעפֿאַלן נישט מיר זאָלן לויפֿן, נאָר גיין לאַנגזאַם און געהייסן זינגען. קיינער האָט נישט געזונגען. אָנגעהויבן אונדז שלאָגן און שיסן. ענדלעך האָבן מיר אָנגעהויבן זינגען. אַ קלאָג צו אַזאַ זינגען! מער געוויינט ווי געזונגען. אַדורכגייענדיקע פּאָלקעס געשריגן זאָבאַטשיע יאַק דאָבזשע שיע פּאָוואָדזי טים זשידקאָם – סק...סיני.

אוקראַינער, צוליב פּראָוואָקאַציע, גערעדט רוסיש, פֿאַררופֿן זיך, אַז זיי זענען פֿון לענינגראַד, וכדומה.

אָנגעהויבן דערלויבן בײַנאַכט גיין אין אוביקאַציע. צוליב קעלט באַדאַרפֿן גיין אַ 20 מאָל בײַנאַכט. קיינער אָבער נישט צוריקגעקומען. אַהינוועגס אָדער צוריקוועגס דערשאָסן געוואָרן.

בײַ מיר זענען ייִדן שייסע, פֿאַר זעקס גראָשן האָב איך טויזנט ייִדן! (אָנגעשריבן אַ קאַרטל פֿאַר 6 גראָשן אין יודענראַט – האָט ער באַקומען טויזנט ייִדן.) אַזוי האָט זיך הויך באַרימט שוואַמבערגער.

שוואַמבערגער האָט פּערזענלעך דערשאָסן דעם הרבֿ פֿרענקעל, וויעליטשקער רבֿ, אום יום־כּיפּור בײַ נעילה 1942 יאָר. פֿאַרן שיסן האָט שוואַמבערגער געהאַלטן פֿאָלגנדע רעדע צו הרבֿ פֿרענקעל: ה' אויבער־ראַבינער ! כ'האָב מיך דעצידירט דיך דערשיסן פֿאַר סאַבאָטאַזש! דער סאַבאָטאַזש איז באַשטאַנען דערין, וואָס הרבֿ פֿרענקעל האָט געמוזט אום יום־כּיפּור אויסלאָדענען אַ וואָגן קוילן. היות הרבֿ פֿרענקעל אויסגעלאָדנט מיט די הענט – האָט שוואַמבערגער דאָס באַניצט אַלס פּרעטעקסט אים צו באַשולדיקן אין סאַבאָטאַזש. צוריק קומענדיק פֿון אַרבעט, נאָך אַ טאָג פֿאַסטן, קאַטאָרגע־אַרבעט, שלעק וכדומה, האָט שוואַמבערגער אים דערשאָסן עפֿנטלעך. אַ גרוב איז שוין אָבער פֿאַר אים געווען אויסגעגראָבן אַ גאַנצן טאָג. אַזוי אַז שוואַמבערגער האָט זיך שוין געהאַט דערצו צוגעגרייט צוליב אַ פֿריילעך ספּעקטאַקל: אום יום־כּיפּור און אַ רבֿ !

דער געסטאַפּאָ וויעץ נאָוואַק האָט זיך פֿאַר אונדז באַרימט: 1839 ייִדן האָב איך שוין גלײַכגעשאַלטעט און ווי הינט דערשאָסן!

עלטערער ייִד זיך געמאָלדן: כ'האָב געשוואָלענעם פֿוס. יסורים!

אַך, יאָ, נעבעך, ווייטאָגן פֿוס? צײַג מאַל! דער ייִד לאַנגזאַם געוויזן. און לאַנגזאַם האָט דער היטלעריסט זיך אויפֿגעשטעלט אויפֿן קראַנקן פֿוס און אַזוי לאַנג אים געקוועטשט ביז דער ייִד איז אַוועקגעפֿאַלן אין חלשות אַזש – דאַן אים דערשאָסן.

אין סטאַלאָוואַ־וואָלאַ (נאָך ראָזוואַדוּוו) אויפֿן פּלאַץ וווּ מיר האָבן געאַרבעט יעדעס שטיקל ערד געווען אַ קבֿר. איידער די רויטע אַרמיי איז אַרײַנגעקומען, האָבן די דײַטשן עוואַקוּירט אַלע שכנותדיקע פּאָלאַקן. כּדי נישט קאָנען דערציילן וואָס דאָרט געשען. דער פּלאַץ אַריבערגעצויגן מיט פּאַלאַטקעס – אַרום מיט גאַז־מאַסקעס, געזוכט בײַ די באַגראָבענע ייִדן געלט, חפֿצים און באַגאָסן דעם פּלאַץ מיט פֿליסיקייט צו פֿאַרברענען די שפּורן פֿון די מתים.

היות ס'מיטיק געדויערט נישט לענגער פֿון 10 מינוט, האָט דאָס געהייסן, אַז ס'געדויערט צו לאַנג, ווידער באַקומען דערפֿאַר געשלאָגן.

בײַם אַהיימגיין – ווידער געציילט. ס'ציילן געדויערט ביז שפּעט אין פֿינסטערער נאַכט, ווײַל קיין מאָל נישט געשטימט און דערפֿאַר ווידער געשלאָגן. רעווידירט יעדן צי נישט מיטגענומען עפּעס. געגעסן בײַ אַרבעט רויע קאַרטאָפֿל. באַקומען טשערוואָנקע,סקרענט קישעק וכדומה. נישט געלאָזט אַפֿילו גיין אין קלאָזעט. אַז קראַנק געוואָרן, דערשאָסן. בײַם אַהיימגיין געגאַנגען צו 5. געוואָרנט, אויב עמעצער אַנטלויפֿן, וועלן אַלע דערשאָסן ווערן. דעריבער צוגעקליבן זיך היימישע 5טקעס.

צוריקקומענדיק צום לאַגער געמוזט אַרײַנמאַרשירן אין האַרטן קלאַפּנדיקן מיליטערישן פּאַראַד־טעמפּאָ.

אין לאַגער ווידער אָנגעהויבן ציילן שעהן לאַנג. אַלע מיד, פֿאַרמאַטערט, נאַס, אַדורכגעווייקט, הונגעריק, צעשלאָגן, שלעפֿעריק. ווידער אין רייען אויף קאָלאַציע, וואַסער מיט שמוציקע פֿאַראומרייניקטע ???, בלעטער קרויט און געגעבן צו עסן די יודען שווײַנען. 1,5 שעה אין ריי, ווידער געשלאָגן, געיאָגט און אָפֿט כּסדר געפֿאַלן ייִדן, קרבנות אין די קאָלאַציע־רייען.

ענדלעך אַזייגער 11 אַוועקגעלייגט זיך אויף האַרטע, שמוציקע, פֿײַכטע, פֿאַרפֿוילטע ברעטער.

איין אייציק מאָל זענען מיר דאָרט געווען אין באָד. סאַראַ באָד, מיר האָבן געהאַט אימת־מוות, ווײַל געפֿאַלן דערבײַ קרבנות. צוקומענדיק צו די בעטן דערזען תּמיד, אַז אַלע זאַכן וואָס איבערגעלאָזט, צעגנבֿעט, צעראַבעוועט.

בײַ נאַכט נישט געקאָנט שלאָפֿן צוליב קרעכצן און געשרייען פֿון די קראַנקע. ייִדן, ראַטעוועט!, געשריגן. לאָבוזעס געציילט די קראַנקע ייִדן און געשריגן: זאָל מען זיי (די קראַנקע) דערשיסן! מאָרגן וועט מען דאָך אונדז דערשיסן, טאָ וואָס פֿאַר אַ חילוק אַ טאָג פֿריער צי אַ טאָג שפּעטער!!!

אין דרויסן געשטאַנען און דערשאָסן ייִדן. טייל מאָל ווען מיטן שלאָף, זענען די

ס.ס.-אָווצעס אַרײַן אין באַראַק און געשאָסן ווער נאָר בלויז אונטער די האַנט.

די צרות אָנגעהאַלטן ביזן 15 11 1942. אין זעלבן טאָג אויסגעקליבן 250 מאַן פֿון איבערגעבליבענע 600 מאַן און אַוועקגעשיקט קיין סטאַלאָוואַ־וואָלאַ אין שטאָלפֿאַבריק. אין עטלעכע טעג שפּעטער אונדז צוריקגעפֿירט אונטער דער באַגלייטונג פֿון דער ס.ס. קיין ראָזוואַדוּוו גראָבן אַ קבֿר פֿאַר אַלע פֿאַרבליבענע ייִדן. בערך 30 ייִדן איז געלונגען צו אַנטלויפֿן.

די באַדינגונגען אין פֿאַבריק אַזעלכע טרויעריקע, אַז בקרובֿ זענען 60 געוואָרן אומפֿעיִק צו אַרבעט. כּסדר אָנגעהאַלטן אין שטאַנד פֿון קראַנקע. צוגעברענגט 90 מאַן פֿון פּשעמישל, ספּעציאַליסטן שלאָסער. אַלע געאַרבעט אין אַ קאַנאָנען־ פֿאַבריק. באַלד אין ערשטן טאָג דערשאָסן עטלעכע צוליב קאָמוניזם און קראַנקע.

אין מערץ דערשאָסן 56 פֿון די 60. היות עטלעכע 30 פֿון די 60 זענען שוין געווען געשטאָרבן, האָט די געסטאַפּאָ גענומען צופֿעליקע געזונטע ייִדן און מיט זיי קאָמפּלעטירט די 60. (60 – איז 60 !...)

צו די פּאָלעוואַניע איז מיטגעגאַנגען דעביוטירן דער קאָמענדאַנט פֿון פּוילישן בוי־דינסט פֿישער (פֿרײַע אַרבעטער, יונאַקעס פֿון פּאָליאַקן, געוווינט נעבן פֿאַבריק, געפֿאָרן אָפֿט אויף אורלויב וכדומה). פֿון דאַמאָלט אָן די אַרבעט געדויערט אָפֿט מאָל אַפֿילו 24 שעה.

באַפֿעלן: זאָנדער אײַנזאַץ (אויסערגעוויינטלעכע, אויסנאַמדיקע אויפֿגאַבע). אַ סך ייִדן אומגעקומען בײַ די זאָנדער-אײַנזאַצן. נישט איינער זיך געבעטן: שיס מיך! כ'האָב שוין נישט קיין כּח צו זאָנדער אײַנזאַץ! הײַנטיקע וואָך שוין געהאַט 4 מאָל אַזאַ אַרבעט. ד. ה. אָן איבעררײַס געאַרבעט צו 24 שעה, נאָרמאַלע 18-12 שעה. אַזוי אַז געאַרבעט אָן איבערררײַס 36 און 48 שעה אָן שלאָפֿן און אָן עסן. אין אָפּרו־צײַט גערייניקט קלאָזעטן, געשלעפּט וואַסער, געהאַקט האָלץ, געוואַשן פּאָדלאָגעס, געגראָבן קבֿרים – און דערבײַ מיט אַזאַ שנעלקייט, געיעג, שלעק און שיסערײַען אַז מ'איז געפֿאַלן בײַ דער אַרבעט.

ליסטאָפּאַד 1943 געקומען די גרינע ס.ד.־ניקעס. זייער אָנקום האָט באַדײַט: ליקווידאַציע פֿון לאַגער. דאָס געווען זייער מיסיע. זיי זענען געפֿאָרן פֿון לאַגער צו לאַגער און אים ליקווידירט. ליקווידאַציע האָט געהייסן אויסשיסן די ייִדן! דירעקטאָר פֿון פֿאַבריק שאָלצע, מאַיאָר פֿון ס.ס. (אָבער זיך אויפֿגע[?]), אַנטקעגנגעשטעלט זיך מיטן מאָטיוו, אַז די ייִדן מוז מען האָבן אין פֿאַבריק (אַ דאַנק אים זענען אַ סך ייִדן אָפּגעראַטעוועט פֿון ס.ס.). די ייִדן זענען קוואַליפֿיצירטע אַרבעטער און אָן זיי מוז די פֿאַבריק זיך שליסן. 270 ייִדן אַרבעטער אויס מער ווי 8 טויזנט פּוילישע! אַן אינטערווענץ איז געקומען קיין קראָקע – און נאָך צוויי וואָכן זענען זיי אַוועקגעפֿאָרן קיין ריישע. אויף גאַסטראָלן. אין ריישע און פּשעמישל האָבן זיי ליקווידירט די געטאָס איבערלאָזנדיק די אויסרוימונגס־קאָלאָנעס (צו סאָרטירן, פּאַקן און אַוועקשיקן קיין דײַטשלאַנד די ייִדישע זאַכן(. אַזעלכע קאָלאָנעס זענען באַשטאַנען פֿון בערך אַ 300 מאַן. ביזן ליקווידירן די אַרבעט, זענען לרובֿ געבליבן אַ 50 מאַן, וועלכע זענען צום סוף אויך דערשאָסן געוואָרן.

דאַקעגן די רעשטלעך פֿון די אויסרוימונגס־קאָלאָנעס פֿון ריישע און פּשעמישל האָבן געהאַט מזל, מ'האָט זיי יאָ געלאָזט לעבן און געברענגט קיין סטאַלאָוואַ־וואָלאַ אין פֿאַבריק אַרײַן, ווײַל די פֿאַבריק האָט זיך גענויטיקט אין אַרבעטס הענט, און זײַט אַ יאָר כּסדר געפֿאָדערט ייִדן צו דער אַרבעט.

אין 1944 האָבן די סאָוויעטן באָמבאַרדירט די פֿאַבריקן. אַ באָמבע אַרײַן אין פֿאַבריק, 3 ייִדן און 3 פּאָליאַקן דערהרגעט. אונדזער שׂמחה – גרויסע, געמיינט, אָט אָט קומען די סאָוויעטן און מיר וועלן געהאָלפֿן ווערן.

היות טייל באָמבעס נישט אויפֿגעריסן – געשיקט ייִדן, זאָלן אויסגראָבן די באָמבעס און זיי ברענגען צו עקספּלאָזיע. דײַטשע אָפֿיצירן געגעבן די ייִדן שטרענגע אינסטרוקציעס ווי אַזוי אומצוגיין מיט די באָמבעס און אַליין אַוועק אָבסערווירן, צי ייִדן פֿירן אויס גענוי די באַפֿעלן.

זײַט 2 יאָר האָבן מיר כּסדר געפּלאַנט צו אַנטלויפֿן, געוואַרט נאָר אויף דערנענטערונג פֿון דער רויטער אַרמיי.

איין מאָל בײַ נאַכט האָט דער קאָמענדאַנט אַרומגעשטעלט ייִדן אַרום פּאַרקאַן בערך 30 זײַנע מענטשן, כּדי נישט צו לאָזן אַנטלויפֿן. קיינער נישט געוווּסט וואָס איז געשען. פּלוצים אַ יריד בײַ נאַכט: די זעלביקע וואַך, אונטערגעגראָבן דעם פּאַרקאַן, אַפֿילו הינטער די עלעקטריזירטע דראָטן און אַנטלויפֿן. היות אויך די אוקראַיִנער האָבן געהיטן, האָבן די ייִדן אַזוי אַראַנזשירט, אַז די אוקראַיִנער זענען געשטאַנען צוזאַמען ערגעץ אַנדערש וווּ און די ייִדישע וואַכלײַט צוזאַמען און אַזוי אַרום אַנטלויפֿן.

הערנדיק דאָס, קיינער נישט געוווּסט וואָס געשען. אָבער אוקראַיִנער נישט געוווּסט ווי אַזוי, מיר האָבן אָבער געוווּסט ווי אַזוי – געלאָזט זיך אין פֿינסטערניש מיט נאָך עטלעכע ייִדן און באַמיט זיך אויסצוזוכן דאָס אונטערגעגראָבענע לאָך. געפֿונען. אַדורכגעשטופּט די עטלעכע ייִדן – און געלאָפֿן אין דער פֿינסטערניש. דער ייִדישער קאָמענדאַנט געוואָלט מיך פֿאַרראַטן. איך געפּרוּווט אים דערשטיקן, אַוועקגעוואָרפֿן אויף דר'ערד און אַנטלאָפֿן. אויף זײַנע געשרייען אוקראַיִנער אָנגעהויבן שיסן, באַלד אָנגעקומען די גאַנצע אַלאַרם־וואַך פֿון 80 היטלעריסטן. צוליב שיסערײַ האָב איך זיך נישט געקאָנט אַרויסקריגן פֿון פֿאַבריקס־שטח, וועלכער איז געווען אַרום מיט שטעכיקע דראָטן. לאַגער געווען אין מיטן פֿאַבריק־שטח.

אָנגעלאָפֿענע היטלער־וואַך אַרומגערינגלט מיך מיט נאָך צוויי, געשריגן: די הענט אין דער הויך! געזען, אַז איך בין אין פּולאַפּקע, אַרײַנגעלאָפֿן אין אַ באַרג אָנגעוואָרפֿן אַלט אײַזן און זיך פֿאַרשטעקט. היטלער־וואַך נאָך נישט זיך אָריענטירט, וואָס דאָ געשען. געמיינט, אַז דעסאַנטן זיך אַראָפּגעלאָזט. נישט געקומען זיי אַויפֿן געדאַנק, אַז ייִדן זענען אַנטלאָפֿן. זעענדיק, אַז בלויז איך בין פֿאַרשוווּנדן, האָבן זיי זיך גענומען יאָגן און כאַפּן די רעשט צוויי. טאַקע געכאַפּט זיי. וואָס מיט זיי געשען – ווייס איך נישט. מער זיי נישט געזען.

אַ האַלבן טאָג האָבן זיי מיך געזוכט צווישן אײַזן און נישט געפֿונען. איין היטלעריסט, וועלכער געזוכט נישט ווײַט פֿון מיר, הינטערווײַלעכץ אים געגעבן אַ זעץ אין קאָפּ מיט אַ שטיק אײַזן און אים דערהרגעט. די רעשט געזוכט אויך אים, אָבער נישט געפֿונען. כ'האָב אים פֿאַרדעקט מיט אײַזן. 8 טעג בין איך געלעגן דאָרט

פֿאַרשטעקט – אָן עסן, אָן וואַסער, אָן לופֿט. נישט געקאָנט פֿון דאָרט אַרויס, ווײַל בײַ טאָג און נאַכט דאָרט אַרומגעהיטן אַ דײַטשע וואַך. כ'בין געווען זיכער, אַז פֿון דאָרט וועל איך מער נישט אַרויס, כ'וועל שוין אומקומען. בײַ די שוואַכע ליכט־שטראַלן האָב איך זיך באַמיט כּסדר צו פֿאַרנאָטירן מײַנע געפֿילן און שילדערונגען. ערשטנס, צו פֿאַרטרײַבן די לאַנגווײַליקייט, אומגעדויערקייט און נערוועזיטעט. צווייטס, זאָל איבערבלײַבן אַ זכר אויף אַ מאָל, טאָמער וועט עמעצער דאָס געפֿינען. (די מעמואַרן בײַ זיך).

אַ סך צענער טויזנטער אײַזן דאָרט. ווײַזט אויס, אַז די שטעק־הינט האָבן מיך נישט געקענט געפֿינען, מעגלעך, אַז אויך אײַזן ווישן אָפּ די שפּורן. (אַ קאַראָסעריע פֿון אַן אויטאָ מיך פֿאַרשטעלט.)

געהאַט בײַ זיך אַ מעסער און תּמיד גרייט אַ שטיק אײַזן צו דערהרגענען יעדן היטלעריסט, וואָס וועט וועלן מיך אַרעסטירן.